دکتر چارلز جیمز ویلز پزشک انگلیسی که به مدت پانزده سال در ایران دوره ناصرالدین شاه قاجار می زیسته درباره خصوصیات اخلاقی و روابط خانوادگی ایرانیان در سفرنامه اش که با عنوان «ایران در یک قرن پیش» در ایران منتشر شده می نویسد: ایرانیان در حالی که سختی ها را تحمل می کنند، به آینده خویش کاملاً خوشبین هستند و شکایت چندانی از وضع خود ندارند. ایرانی ها مهماندوست، دست ودلباز، متعهد و نوع دوست هستند. آنها همیشه روشی انسانی و آنگونه که در شأن یک انسان کامل است اتخاذ می کنند. به خصوص صداقت و صفای آنان نسبت به دوستان، از جمله درباره خارجیان به ایران آمده، به وضوح مشهود است. یک فرد ایرانی احساس وظیفه و عاطفه شدیدی نسبت به فرزندان خود دارد. در مقابل، فرزندان یک خانواده هم در جایگاه خود احترام متقابلی برای پدر و ماد خود قائل هستند. (چارلز جیمز ویلز، ایران در یک قرن پیش، ترجمه غلامحسین قرگوزلو، نشر اقبال)

ولادت حضرت معصومه سلام الله علیها و روز دختر مبارک باد.

پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت علیهم السلام برگزار می‌کند: ▪️ سلسله نشست های علمی «تاریخ در قرآن» با موضوع: نظام موضوعات تاریخی حکومت و حکمرانی در قرآن 🎙ارائه دهنده: 🔹 حجت الاسلام و المسلمین دکتر نجف لک‌زایی ⏰یکشنبه، 23 اردیبهشت، ساعت: ۱۱ الی ۱۲. 🏢مکان: قم، پردیسان، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، طبقه دوم ، سالن شهید سلیمانی 🔻لینک شرکت مجازی در جلسه: Dte.bz/historyconf

پیش¬بینی های مستشرقان عصر قاجار از آینده ایران «ادوارد یاکوب پولاک» پزشک معروف دربار ناصرالدین شاه بود. او با حضور حدوداً ده ساله در ایران، به شناخت عمیقی از روحیات ایرانیان و داشته های مادی سرزمین ایران دست یافته بود. پولاک با ذکر دلائل خود در ابتدا و انتهای سخن، چنین آینده ای برای ایران ترسیم می کند: «هر گاه به منابع و امکاناتی که ایران در اختیار دارد می اندیشم و قبل از همه نژاد قوی و بیدار ملتش را در نظر می آورم، الزاماً به این نتیجه می رسم که بار دیگر از خواب آلودگی و سستی فعلی نجات خواهد یافت و تجدید حیات خواهد کرد. هنگامی کشوری دچار زوال می شود که اهالی آن به فساد گرفتار شده باشند. چنین مطلبی در مورد ایران مصداق ندارد» (سفرنامه پولاک، ص 299) او در جایی دیگر از سفرنامه اش نوشته: «ملت ایران هنوز گرفتار عوارض کهولت نشده بلکه کاملاً شایستگی آن را دارد که دوباره در جهان آینده سهم بسزائی عهده دار شود» (همان: ص 9) «مک گرگر» نیز در سفرنامه اش ضمن اشاره به اوضاع پریشان ایران در آن دوره، با تأکید بر هوش ایرانیان و در کنار آن شجاعت و ایستادگی روستائیان ایران، اذعان دارد فروپاشی ایران با توجه به عوامل مذکور منتفی است: «ممکن است گفته شود ایران در حال احتضار است ... شکی نیست که در ایران مسائل زیادی وجود دارد که باید حل و فصل شوند، ولی باید بگویم هر چند این کشور مانند بیماری است که حالش رو به وخامت گذارده، با توجه به سراِ مبادی آداب، باهوش و سخاوتمندش و با توجه به روستائیان شجاع پرطاقت و بی تعصبش شانس بهبودی آن زیاد است» (شرح سفری به ایالت خراسان، جلد دوم، ص 253)

پیش بینی های مستشرقان عصر قاجار از آینده ایران: «جرج کرزن» که بی شک از مشهورترین ایران شناسان عصر قاجار بوده درکتاب مشهورخود به نام «ایران و قضیه ایران» نگاه امیدوار کننده ای به فرجام ایرانیان دارد. او پشتوانه های بهبود وضعیت آن روز ایران را موضوعاتی مانند عدم انحطاط ملی ایرانیان، جغرافیای طبیعی ایران و همچنین خصوصیات فردی جالب توجه آنها می داند. در کنار همه اینها، کرزن تیزهوشانه به عامل دیگری اشاره می کند که موجب به وجود آمدن تفاوتی ویژه برای ایرانی ها شده است. این عامل به متفاوت بودنِ مذهب مربوط می شود (ایران و قضیه ایران، جلد دوم، ص 753) «سر تی مور دوراند» سفرنامه نویسِ دیگرِ خوش گمان به آینده ایران است که باور داشته «این مملکت قابلیت تبدیل شدن به بهشت را دارد» (سفرنامه دوراند، ص 54) ایران شناس دیگری که از زاویه ای متفاوت به این قضیه نگریسته، یک ژاپنی به نام «ماساجی اینووه» است که عقیده داشته: «ایران هر چند که ضعیف شده، اما هنوز مال ایرانی ها مانده است» (سفرنامه ایران، ص 156)

🔰 انجمن علمی تاریخ اسلام دانشگاه بین المللی مذاهب اسلامی با همکاری انجمن علمی الهیات دانشگاه امام صادق علیه السلام برگزار می‌کنند: 🔵 نشست علمی تخصصی با عنوان: 🔷 تأثیر وقایع تاریخ اسلام بر تفسیر قرآن کریم 👤با حضور ارزشمند: آقای دکتر محسن الویری 💠 عضو هیات علمی دانشگاه باقر العلوم علیه السلام ⏰ زمان: ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۳ ساعت ۲۰ 🔗 مکان: بصورت مجازی در اسکای روم به نشانی زیر: http://online.mazaheb.ac.ir/ch/history ➖➖➖ https://t.me/elahiat_isu https://ble.ir/theology_isu http://yun.ir/elahiat_isu @MohsenAlviri

تفاوت جایگاه شاهان صفوی با سلسله های پادشاهی بعد از صفویان: واژه «شاه» در دوره صفوی پیش از نام سلاطین صفویه می آمد و در زمان خطاب اصالت به لفظ شاه داده می شد مانند «شاه اسماعیل»، «شاه طهماسب»، «شاه عباس»، «شاه صفی»، «شاه سلیمان» و ... اما پس از آن و در ادوار افشار و قاجار و پهلوی دیگر هرگز به این صورت ادا نشد و نام فرد در ابتدای عبارت می آمد. مانند «نادرشاه»، «فتحعلیشاه»، «ناصرالدین شاه»، «احمد شاه»، «رضا شاه» و ... (شرح تصویر: نگاره شاه سلطان حسین صفوی در حال اعطای هدایای نوروزی)

جلد نخست دانشنامه اهل بیت علیهم السلام منتشر شد. این جلد در بردارنده مدخلهای زیر است: محمد بن عبدالله(ص) که به قلم آقایان دکتر سید علیرضا واسعی و دکتر مصطفی صادقی. علی بن ابی طالب علیه السلام به قلم دکتر یداله حاجی زاده فاطمه سلام الله علیها به قلم دکتر سید علیرضا عالمی حسن بن علی به قلم سیده معصومه اخلاقی، دکتر محمد تقی ذاکر و دکتر نعمت الله صفری فروشانی.

با سلام و خسته نباشید به محضر همه اساتید و فرهیختگان ارجمند به ویژه جناب آقای دکتر مطهری و حجت‌الاسلام والمسلمین خراسانی و تک تک دوستان و همکاران عزیز. این اتفاق زرین را به همه دست اندرکاران این اثر ارزشمند تبریک و تهنیت عرض نموده و امیدوارم إن شاء الله همیشه در پناه حق و تحت عنایت حضرات معصومین علیهم‌السلام خوش ایمان و خوش عافیت باشید.

سالروز ولادت با شکوه حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام مبارک باد.

پنج روایت از پنج امام معصوم درباره ثواب زیارت امام رضا علیه السلام: ♦️امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: به زودی مردی از فرزندان من در سرزمین خراسان با سمّ، به طور ظالمانه، شهید می‌شود که نام او نام من است و نام پدر او، نام پسر عمران، یعنی موسی علیه السلام است. آگاه باشید کسی که او را در حال غربت زیارت کند، خداوند گناهان گذشته و آینده او را می‌بخشد؛ اگرچه به تعداد ستارگان آسمان و قطرات باران‌ها و برگ درختان باشد. (بحارالانوار مجلسی، 1339ق، ج102، ص34) ♦️امام صادق علیه السلام فرمودند: نوه‌ام در سرزمین خراسان، در شهری که به آن طوس گفته می‌شود، کشته می‌گردد. کسی که او را زیارت کند، درحالی‌که عارف به حق او باشد، من روز قیامت دست او را می‌گیرم و او را وارد بهشت می‌کنم. (بحارالانوار مجلسی، 1339ق، ج102، ص 35) ♦️امام موسی کاظم علیه السلام فرمودند: کسی که این فرزندم را زیارت کند ـ اشاره کردند به امام رضا علیه السلام ـ پس بهشت از آن اوست. (کامل الزیارات ابن قولویه، 1356ق، ص306) ♦️امام رضا علیه السلام فرمودند: «من مسموم و کشته و در سرزمین غربت دفن خواهم شد. این عهدی بود که پدرم از پدرش و او از پدرانش و آن بزرگوار از امیرالمؤمنین علیه السلام و او هم از رسول خدا (ص) گرفته و اعلام کرده است. آگاه باشید هرکس مرا در غربت زیارت کند، ‌من و پدرانم در روز قیامت شفیع او خواهیم بود و هر کس ما شفیع او باشیم، نجات پیدا خواهد کرد؛ اگر چه وزر و وبال جنّ و انس به گردن او باشد» (عیون اخبارالرضا شیخ صدوق، 1404ق، ج1، ص294) ♦️امام جواد علیه السلام فرمودند: «پاداش کسی که پدرم را زیارت کند به خدا قسم بهشت است؛ به خدا قسم بهشت است» (بحارالانوار مجلسی ، 1339ق، ج102، ص37) (برگرفته از مقاله زیارت امام رضا علیه السلام در آئینه روایات، نوشته محمود شریفی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره 34) https://eitaa.com/eiscahistory

بسم الله الرحمن الرحیم انا لله و انا الیه راجعون "مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ مَا بَدَّلُوا تَبْدِیلًا" با نهایت تأثر و تأسف شهادت خادم الرضا (ع)، رئیس جمهور محبوب و مردمی ملت ایران آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی، آیت‌الله سید محمدعلی آل‌هاشم، نماینده ولی فقیه و امام جمعه تبریز، دکتر حسین امیر عبداللهیان، وزیر امور خارجه، مالک رحمتی، استاندار آذربایجان شرقی و دیگر همراهان ایشان را به محضر حضرت ولی عصر (ارواحنا فداه)، مقام معظم رهبری (مد ‌ظله العالی)، ملت شریف ایران، بیت مکرم و بازماندگان ایشان تسلیت عرض می‌کنیم. پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت (ع)

📢 «رئیسی عزیز خستگی نمی‌شناخت» ✍️ پیام تسلیت رهبر انقلاب اسلامی و اعلام عزای عمومی در پی درگذشت شهادت‌گونه رئیس‌جمهور و همراهان گرامی ایشان 📝 حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در پیامی شهادت حجت‌الاسلام والمسلمین سیّدابراهیم رئیسی رئیس‌جمهور اسلامی ایران، دکتر امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه، حجت‌الاسلام‌والمسلمین آل‌هاشم نماینده ولی‌فقیه در آذربایجان شرقی، دکتر رحمتی استاندار آذربایجان شرقی و همراهان گرامی ایشان در سانحه هوایی را تسلیت گفتند. 📝 متن پیام تسلیت رهبر انقلاب اسلامی به این شرح است: بسم الله الرّحمن الرّحیم انا لله و انا الیه راجعون ▪️با اندوه و تاسف فراوان خبر تلخِ درگذشتِ شهادت گونه‌ی عالم مجاهد، رئیس جمهور مردمی و با کفایت و پرتلاش، خادم‌الرضا علیه السلام جناب حجة الاسلام و المسلمین آقای حاج سید ابراهیم رئیسی و همراهان گرامی ایشان رضوان الله علیهم را دریافت کردم. ▪️این حادثه‌ی ناگوار در اثنای یک تلاش خدمت‌رسانی اتفاق افتاد؛ همه‌ی مدت مسئولیت این انسان بزرگوار و فداکار چه در دوران کوتاه ریاست جمهوری و چه پیش از آن، یکسره به تلاش بی‌وقفه در خدمت به مردم و به کشور و به اسلام سپری شد. ▪️رئیسی عزیز خستگی نمیشناخت. در این حادثه‌ی تلخ، ملت ایران، خدمتگزار صمیمی و مخلص و با ارزشی را از دست داد. برای او صلاح و رضایت مردم که حاکی از رضایت الهی است بر همه چیز ترجیح داشت، از این رو آزردگیهایش از ناسپاسی و طعن برخی بدخواهان، مانع تلاش شبانه روزیش برای پیشرفت و اصلاح امور نمیشد. ▪️در این حادثه‌ی سنگین شخصیتهای برجسته‌ئی مانند حجةالاسلام آل هاشم امام جمعه‌ی محبوب و معتبر تبریز، جناب آقای امیر عبداللهیان وزیر خارجه‌ی مجاهد و فعال، جناب آقای مالک رحمتی استاندار انقلابی و متدین آذربایجان شرقی و گروه پروازی و دیگر همراهان نیز به رحمت الهی پیوستند. ▪️اینجانب پنج روز عزای عمومی اعلام میکنم و به ملت عزیز ایران تسلیت میگویم. جناب آقای مخبر طبق اصل ۱۳۱ قانون اساسی در مقام مدیریت قوه‌ی مجریه قرار میگیرد و موظف است به همراهی رؤسای قوای مقنّنه و قضائیه ترتیبی دهند که ظرف حداکثر پنجاه روز رئیس جمهور جدید انتخاب شود. ▪️در پایان تسلیت صمیمی خود را به مادر گرامی جناب آقای رئیسی و همسر فاضل و بزرگوار ایشان و دیگر بازماندگان رئیس جمهور و خانواده‌های محترم همراهان بویژه والد ماجد جناب آقای آل هاشم معروض میدارم و صبر و تسلای آنان و رحمت الهی برای درگذشتگان را مسألت میکنم. سیّدعلی خامنه‌ای ۴۰۳/۲/۳۱ 💻 Farsi.Khamenei.ir

بسم الله الرحمن الرحیم 🏴🏴إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ🏴🏴 «مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ ۖ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَیٰ نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ ۖ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِیلًا» خبر ناگوار سانحه هوایی و شهادت عالم فاضل، رئیس جمهور خدمتگزار و مردمی، آیت الله حاج سیدابراهیم رئیسی و همراهان ایشان که برای افتتاح پروژه‌های عمرانی و خدمت‌رسانی به مردم شریف ایران به استان آذربایجان شرقی سفر کرده بودند، لحظات دردناکی را برای ملت قدرشناس ایران اسلامی و همه علاقه مندان به انقلاب اسلامی در سراسر جهان رقم زده است. این ضایعه‌ اسفبار مایه‌ تالم و تاسف همه افرادی است که به شخصیت وارسته و خدمات جاودان و ارزشمند این مجاهد خدوم و انقلابی آشنایی داشتند که با تلاشی خستگی ناپذیر و شبانه‌روزی، همواره دغدغه مند و پیگیر حل مسائل و مشکلات مردم بود. خادمان ملت ایران در سالروز ولادت حضرت علی ابن موسی الرضا علیه السلام، پاداش سال‌ها مجاهدت خود را دریافت نموده و با لبیک به ندای حق، به خیل یاران شهید خود شتافتند. انجمن تاریخ پژوهان حوزه علمیه ضمن عرض تبریک و تسلیت به ساحت مقدس حضرت بقیّة‌الله‌ ارواحنا فداه، رهبر معظم انقلاب اسلامی، خانواده شهدا و ملت شریف ایران و با درود به ارواح طیّبه‌ی شهدای این حادثه تلخ، برای ایشان رحمت واسعه الهی را از درگاه الهی مسئلت می‌نماید. ✳️انجمن تاریخ پژوهان حوزه علمیه

بسمه تعالی با توجه به شرایط پیش آمده و تعطیلی رسمی روز چهارشنبه 1403/03/02، برنامه رونمایی از آثار جدید پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت (ع) به زمان دیگری موکول شده است که متعاقباً اعلام خواهد شد. پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت (ع)

کتاب «درآمدی بر فرهنگ شیعی در تاریخ نگاری عصری صفوی» منتشر شد. این اثر تألیف دکتر سعید نجفی نژاد بوده و به همت گروه تاریخ تشیع پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت علیهم السلام تهیه شده است.

چکیده کتاب با تأسیس سلسله صفویه، تحولات زیادی در صحنه فرهنگی ایران پدید آمد. یکی از عرصه هایی که در این دوره دچار دگرگونی شد، تاریخ نگاری بود. ویژگی های اختصاصی تاریخ نویسی صفوی، آن را متمایز از دوره های پیشین و حتی پسین آن می سازد. این تفاوت عموماً تحت تأثیر یک ویژگی مهم به نام حمایت از مذهب تشیع دوازده امامی شکل گرفته است. در تک نگاری های پیشاصفویه شاهد هستیم که در برخی موارد، اهل بیت علیهم السلام توسط مورخان با شدت تکریم می شوند، ولی اینکه تمامی کتاب های تاریخی در طول دوران حکومت یک سلسله و با حمایت پادشاهان آنها به جانبداری و تبلیغ فرهنگ اهل بیت علیهم السلام روی آورده باشند، امری است که تا به قدرت رسیدن صفویان در ایران بی سابقه بوده است. نفوذ فرهنگ و اندیشه شیعی، آثاری بسیار پردامنه و ماندگار بر تاریخ نگاری صفوی برجای نهاده است. فضای ذهنی مورخ صفوی که مالامال از شوق ترویج تشیع و احساس مسئولیت مذهبی در قبال باورهای شیعی خود نویسنده و همچنین علائق حاکمان و مردم بوده، در تاریخ نگاری این عصر به تصویر کشیده شده است. بزرگداشت هر کس و هر آنچه که با اهل بیت علیهم السلام ارتباط پیدا می کند، مهمترین مشخصه این تاریخ نگاری است. تاریخ نویسی صفوی همانند دیگر شئون جامعه صفوی، شیعی گری را به نمایش گذاشته است. حمایت و بزرگداشت تاریخ نگاران از سلاطین صفوی در این دوره رنگ ایدئولوژیک گرفته و تاریخ نگاران با تمام وجود برای اعتلای تشیع که آن را همسو با اعتلای خاندان صفوی و حکومت شیعی پایه گذاری شده توسط آنها می دانستند، تلاش می کردند. در دوره صفوی تاریخ نگاری ایدئولوژیک در ایران به مرتبه ای رسید که در هیچکدام از ادوار قبلی چنین شرایطی را تجربه نکرده بود. در این پژوهش سعی شده است موضوعاتی از فرهنگ تشیع که بیشترین توجه تاریخ نگاران عصر صفوی را به خود معطوف ساخته، مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد. چرایی این توجه و پیامدهای آن بر سبک تاریخ نگاری عصر صفوی، از دیگر مباحثی است که این تحقیق با رویکردی تحلیلی به آنها پرداخته است.

🟥تاریخچه مختصر زبان ترکی در آذربایجان شواهد تاریخی نشان می دهد تا قبل از قرن پنجم هجری قمری و ورود قبائل سلجوقی به آذربایجان زبان ترکی در این منطقه رواج نداشته است. پیش از آن مردم بومی به زبان محلی خودشان که همان فارسی پهلوی بوده تکلم می کردند. بسیاری از نام های جغرافیایی مانند اسامی شهرها، کوه ها، رودخانه ها و .. در سرزمین آذربایجان کنونی به دلیل ثابت ماندن نام های جغرافیایی در طول زمان، هم اکنون با همان نام فارسی خود شناخته می شوند. خودِ نام «آذربایگان» کلمه ای فارسی و به معنای «جایگاه آتش» است که در دوران پیش از اسلام به دلیل وجود آتشکده های مهم در آنجا به این نام نامگذاری شده است. مرحوم بابا صفری شهردار اسبق اردبیل در کتاب «اردبیل در گذرگاه تاریخ» به برخی از این نام ها اشاره کرده است. همچنین او برخی از اسامی و فعل های فارسی پهلوی که هم اکنون نیز در آذربایجان در محاورات مردم مورد استعمال قرار می گیرند، در کتابش آورده است. علاوه بر اینها، در برخی از روستاهای اطراف «نمین» و «خلخال» و حتی روستایی به نام «لاهیج» در جمهوری آذربایجان فعلی مردم هنوز به زبان تاتی تکلم می کنند. به دلیل بکر ماندن این مناطق، زبان ترکی نفوذ چندانی در آن مناطق نداشته است. خودِ نام شهر «بادکوبه» پایتخت جمهوری آذربایجان نیز کلمه ای فارسی بوده که در متون گذشته به همین نام آمده و در دوره اخیر به «باکو» تبدیل شده است.

حتی برخی ها معتقدند تا قبل از ظهور صفویان در قرن دهم هجری قمری زبان ترکی هنوز به طور کامل در آذربایجان بر فارسی استیلا نیافته بود. ضمن آنکه در سفرنامه هایی نظیر «سفرنامه ابن بطوطه» و کتاب هایی مانند "صفوه الصفا" ابن بزاز اردبیلی که در دوره شیخ صدرالدین پسر شیخ صفی الدین نوشته شده است به در اقلیت بودن تعداد ترکان در برابر فارس ها در آذربایجان و اردبیل و اینکه خود شیخ صفی الدین به زبان فارسی تکلم می کرده تاکید شده است. (صفوه الصفا، ص ۱۳۲ و ۹۳) ♦️حسین نوین معتقد است به شهادت تاریخ تا قرن ۱۱ هجری هیچکدام از قبایل ترک نتوانستند زبان ترکی را در آذربایجان رواج دهند (نوین، تاریخ زبان آذری در آذربایجان، ص ۱۲۳) امیر سمیعیان هم می نویسد زبان مردم آذربایجان غیر از فارسی زبان دیگری نبوده است (سمیعیان، آذربایجان در دوره سلجوقیان، ص ۱۴۸ ) نامیده شدن زبان پهلوی رایج در آذربایجان به نام "زبان آذری" هم یکی از گزاره های بی اساس است (زارع شاهمرسی، تاریخ زبان ترکی در آذربایجان، ص ۲۱ ) در واقع زبانی به نام زبان آذری نداریم زبان مردم آذربایجان قبلا فارسی بوده و الان ترکی است. این خطای بزرگ را کسروی انجام داده و از آن با عنوان یک کشف بزرگ تاریخی نام برده اند. کسروی با رضاخان که افکار ملی گرایانه داشته و در صدد یکسان سازی زبان و فرهنگ مردم مناطق مختلف بوده همکاری زیادی در این راه انجام داده است. ♦️یکی دیگر از اسناد بسیار مهم برای اثبات حضور زبان فارسی در بین مردم آذربایجان و بخصوص تبریز در قرن ۱۱ هجری، رساله ای به نام "رساله روحی انارجانی " است که ثابت می کند زبان فارسی پهلوی در قرن ۱۱ هنوز در بین زبان محاوره ای مردم تبریز حیات داشته است. اولین غزل به زبان ترکی در ایران هم مربوط به قرن هفتم و متعلق به عزالدین اسفراینی است( نوین، ص ۱۲۸) از نظامی گنجوی (قرن ششم هجری) هم که تمامی عمرش را تقریباً در همان شهر «گنجه» در جمهوری آذربایجان زیسته، اشعاری به زبان ترکی نداریم. ♦️زوال زبان فارسی در آذربایجان چند دلیل عمده داشته است. جمعیت فراوان مهاجران و تعامل و ازدواج و اختلاط نژادی آنها با ساکنین بومی منطقه، کم بودن چهره های شاخص ادبی در آذربایجان در آن دوره نسبت به مناطقی مانند خراسان، نرمخویی و همزیستی ادبیاتی و سهل انگاری گویشوران آذربایجان در صیانت از زبان فارسی، تداوم حضور ترکان در آذربایجان و تصدی مناصب حکومتی و نیاز مردم به یادگیری زبان آنها برای تعاملات اداری و اجتماعی، ظهور صفویان و تأثیرگذاری شاه اسماعیل و قزلباش ها که رشادت زیادی در راه گسترش تشیع نشان دادند و قلوب مردم را به طرف خود جلب کردند، از جمله این دلائل بوده است.