🔺 |توجّهی به طرح فقه چونان طریق دسترسی به حقیقت| تعلیقه بر اسناد: [به بهانه نقلی در خصوص شیخ شمس الدین محمد لاهیجی] ✍ حمیدرضا میررکنی‌بنادکی در میان عارفان متاخر شیعه - خصوصا مکتب منسوب به مرحوم ملاحسینقلی همدانی- فقه موقعیتی اساسی ایفا میکند. در افواه رایج است که از وجوه تمایز اصلی مکتب ایشان تقیّد به شرع قلمداد میشود. اما آنچه در اینجا ممکن است پوشیده بماند طرحی است که اهل سلوک از فقه در انداخته اند. این طرح از آنچه در متون پژوهشی جدید به دید آمده است فراتر و اساسی تر است[1]. تصور رایج این است که فقه یکی از مقدمات ورود به مسائل سلوکی است و سالک می باید با تقید به شرع ، راه انحرافات رایج در این زمینه را بر خود ببندد. البته چنین طرحی لزوما طرح غلطی نیست. اما با واقعیت متون به جای مانده از عارفان شیعه سازگاری ندارد. واقعیت این است که سلوک علمای عارف، سلوکی اساسا فقهی است و فقه صرفا یک سنجه بیرونی یا یک مقدمه محسوب نمیشود. تمامی دستورات وارد در آثار و نامه های این بزرگان، مستند است به کتب روایی و با روشی که میتواند به لحاظ اصولی هم قابل دفاع باشند استفاده شده اند. در واقع علمای شیعه بیش از آنکه عرفان را فقهی کرده باشند - چنانکه عمدتا اینگونه تصور میشود - ، جوهره عرفانی فقه را بیرون کشیده اند. آنچه در تمامی ابواب فقهی می باید به دست آید، خوف و خشیت پروردگار است و فقه تنها در این صورت است که میتواند یکی از علوم اسلامی باشد؛ انما یخشی الله من عباده العلماء. فقه چنین چیزی است (چنانکه ملاصدرا در رساله سه اصل بر آن تاکید کرده است). این البته چیز بی سابقه ای بین شیعیان نیست. چنانکه در رسائل شهید اول و وصایای ایشان به شیعیان نیز چنین طرحی از فقه به روشنی وجود دارد. اما سند جالبی که اخیرا به آن برخورده ام و آن را بهانه ای کردم برای طرح این مسئله؛ سندی است درباره مشی تربیتی یکی از شیوخ صوفیه شیعه. صاحب مجالس المومنین در خصوص مشی تربیتی مرحوم شیخ شمس الدین لاهیجی به نکته جالبی اشاره کرده است؛ او گزارش میکند - به نقل از شیخ ابوالقاسم بصیر از فرزندان شیخ شمس الدین - که شیخ چون شاگردی حنفی مذهب را می پذیرفت و از قِبَلِ دستورات و ریاضات فتحی برای او حاصل نمیشد، دستور میداد تا شاگرد مذهب شافعی اختیار کند. و چون دوباره ریاضات و مجاهدات برای او فتحی حاصل نمی کرد، او را از مذهب شافعی به مذهب شیعه انتقال میفرمود و به او میگفت: «جماعتی از درویشان که در سلوک کمال یافته اند از این قبیلند و بنابر مصلحت حال، ما تو را به یک بار از مذهبی که داشتی به این مذهب منتقل نکردیم.»(مجالس المومنین . ج2: 153) باید این نکته را اضافه کرد که مذاهبی نظیر حنفی و شافعی گرچه در مقدمات کلامی و اصولی با هم متفاوت اند، اما جلوه اصلی تفاوتشان در فروع فقهی است. در اینجا پیدا است که مذهب فقهی نه فقط یک سلسله قوانین بیرونی، بلکه طریقی است که سالک طی میکند و بدین طریق با حقیقت مراوده ای برقرار میکند. گویی در نظر لاهیجی فقه و مذهب شیعه بالاترین و اصیل ترین طریق دسترسی حق و حقیقت است و شاگرد بنا به مرتبه اش میباید در این مراتب و طرق نیز سیر کند تا به آن طریق اعلی برسد. در مناقشه میان فقها و صوفیه همواره ما به جریانشناسی ها توجه کرده ایم، اما به طرحی که هر دوی این دو طائفه از فقه و معرفت دارند کمتر توجه شده است. آنچه زمینه ظهور سلسله فقهای عارف را فراهم میکند، طرحی است از فقه که اساسا خود فقه و شریعت را بدل به شارع و طریق سلوک میکند، نه صرفا طرحی که شرع را به رسمیت بشناسد یا مهمش قلمداد کند. .................................... 🔹پی‌نوشت: ۱. مانند پژوهشی که اخیرا از آقای دکتر محمود شیخ منتشر شده است. 🔹تذکر: سنی بودن شیخ شمس الدین محمد لاهیجی قول معقولی نمیتواند باشد، خصوصا که او از سیدمحمد نوربخشی خرقه دریافت نموده و سیدمحمد شاگرد بلافصل عالم عارف شیعه ابن فهد حلّی است. جز این تحلیل منطقی، شاهدی که در متن ذکر شده نیز دلیلی است بر شیعه بودن او. #فقه #عرفان_شیعی #تعلیقه @konashmirrokni