مشخص کردن اهداف اگر هنوز هدف خاصی برای خود ندارید، فکر کنید که در نهایت چه کاری می‌خواهید انجام دهید. خودتان را در چند سال آینده تصور کنید و فکر کنید که می‌خواهید به کجا برسید. وقتی که هدف نهایی خود را مشخص کردید، می‌توانید برای دستیابی به آن حرکت کنید. همچنین هنگامی که هدف‌تان را معلوم کردید

می‌توانید اقدام‌های فوری نیز برای آن انجام دهید. مثلا می‌توانید برای دریافت گواهینامه اقدام کنید یا مهارت‌های دیگر خود را تقویت کنید. یا حتی ممکن است هدف شما این باشد که والد بهتری برای فرزندتان باشید. 

اولویت بندی کردن اهداف اگر هدف شما با منطق انتخاب نشده باشد، برنامه خودسازی‌تان به جایی نمی‌رسد و تمام تلاش‌هایتان در این مسیر از بین خواهد رفت. پس بهتر است که اهداف خود را با منطق انتخاب کرده و در نهایت آن‌ها را اولویت بندی کنید. هدفی که بیشترین امکان تحقق یافتن را داشته باشد، اولویت بیشتری نسبت به اهداف دیگر دارد. در این صورت می‌دانید که امکان رسیدن به آن بسیار بالاست و خودسازی خود را با جدیت ادامه می‌دهید.

برنامه برای خودسازی حال که می‎‎‌دانید چه هدفی دارید و به کجا می‌خواهید برسید، باید در جهت رسیدن به این اهداف تلاش کنید و یک برنامه موثر داشته باشید تا خودسازی صورت بگیرد. برنامه ریزی برای خودسازی از موارد زیر تشکیل می‌شود.

خودسازی و تهذیب نفس از جمله مسائلی است که در شریعت مبین اسلام بسیار به آن سفارش شده است و تحقق هدف آفرینش انسان و به کمال رسیدن او نیز جز از طریق خودسازی و تهذیب نفس میسر نخواهد بود. به همین جهت در این نوشتار با استفاده از منابع نقلی، اعم از کلام الهی و روایات معصومین و نیز آثار دانشمندان اسلامی در حوزه اخلاق و تفسیر سعی شده جوانب مختلف این مسئله بررسی شود. هدف این نوشتار روشن نمودن این مطلب است که انسان چگونه خودش را تزکیه کند و راههای آن را چگونه در زندگی پیاده کند.

بحث خودسازی و تزکیه نفس در بین تعالیم اسلامی جایگاه ویژه­ای دارد و در منابع اسلامی توصیه های گهرباری در مورد راه­های مبارزه با هواهای نفسانی و درونی ارائه شده است. قرآن کریم روی این مسئله تکیه زیادی دارد. زیرا هر اندازه هم شخص درس بخواند و عالم شود اگر غیر مهذب باشد نه تنها مسیر کمال را نپیموده و انسان مفیدی نخواهد بود، بلکه به مراتب زیانش بیشتر از یک شخص تحصیل نکرده است. آمدن پیامبران هم به همین منظور بوده که راهنمایی باشند برای خودسازی انسان و در این راه هر کس خود باید اقدام کند و با توسل و یاری جستن از خداوند متعال در این راه گام بردارد. در این نوشتار با استمداد از کلام وحی و معصومین علیهم السلام سعی شده راه های خودسازی، عوامل آن و آثار فردی و اجتماعی آن تبیین شود و این مسئله روشن گردد که خودسازی و تهذیب نفس مقدمه و راه رسیدن به کمال حقیقی انسانی است.

مفهوم شناسی خودسازی در این نوشتار معادل با واژه «تزکیه نفس» است. «تزکیه» مصدر «زکی» است و در لغت به معنای پاکیزه و طاهر کردن، اصلاح و شایسته گردانیدن، می­باشد.[1] بر این اساس، «تزکیه نفس» به معنای به معنای تهذیب اخلاق و خود را به محاسن اخلاق آراستن می باشد.[2]

ضرورت و اهمیت خودسازی خودسازی و تهذیب نفس از جمله مسایل مهمی است که فراوان مورد تأکید و توجه آیین مقدس اسلام قرار گرفته است و نقش محوری و اساسی در رسیدن انسان به مدارج عالی انسانی و کمالات اخلاق را دارد. قرآن کریم تزکیه و تهذیب نفس را عامل رستگاری و راه وصول به سعادت معرفی کرده است و فساد اخلاق را منشأ رذالت­ها و بدبختی­ها و مایه زیان می شناسد. «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا ­* وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا»[3]،. (به حقیقت که رستگار شد آن کس که خود را از هر ناروا و پلیدی پیراست و زیان کار شد آنکه به زشتی و ناروا آلوده گشت.) از این آیه می توان استفاده کرد که نفس انسان قابلیت تزکیه و نیز آلودگی را دارد و این دو با انتخاب و اختیار انسان انجام می پذیرد. او اگر خواست نفس خویش را پاکیزه قرار می دهد و اگر نخواست آن را آلوده می سازد.[4]

در روایات فراوانی به طور مکرّر دعوت به پیکار با تمایلات نفسانی شده و از این عمل به عنوان جهاد اکبر یاد شده است. پیامبر اکرم (ص) فرمود: «المجاهِدُ مَن جاهَدَ نَفسَهُ فی الله عزَّوجلَّ».[5] (مجاهد کسی است که در راه خدا با نفس خویش پیکار نماید.) هم چنین امام علی علیه السلام در این خصوص می فرماید: «غایۀُ المجاهدَۀِ اَن یُجاهدَ المرءُ نفسَهُ».[6] (منتهای مجاهدت این است که انسان با نفس خویش مبارزه کند.) ایشان همچنین در باب اهمیت تزکیه نفس فرمودند: «آن کس که خود را رهبر مردم می داند بر او است که پیش از تعلیم دیگران به آموزش خویش بپردازد و بایستی پیش از آنکه به زبان تعلیم دهد عملاً مردم را با پروردگار آشنا سازد و آن کسی که به ادب و آموزش خویش پرداخته و به خود سازی کمر همت بسته است، به احترام سزاوارتر است از آن کسی است که دیگران را تعلیم و تربیت کند.»[7]

خودشناسی مقدمه خودسازی با خودشناسی انسان می تواند به ارزیابی و تحلیل درستی از صفات و استعدادهای خود دست یابد و در نتیجۀ آن، خصلت­های ناروا را از خود دور کرده و در صدد تقویت جنبه های مثبت خود باشد. در نتیجه می توان گفت از توجه انسان به خود، برای خودسازی انگیزه ایجاد می شود همچنانکه در روایتی آمده است: «مَن عرَف نفسَهُ جاهدَها و مَن جَهَلَ نفسَهُ اهمَلَهَا»[8] کسی که نفس خود را شناخت با آن جهاد می کند و کسی که آن را نشناخت از خودسازی کوتاهی می کند. مقصود از خودشناسی آن است که انسان با درون نگری و خودکاوی و تأمل در وجود خویش و ابعاد آن و کشف استعدادها و نیروهای درونی و تمایلات و کشش­های باطنی، هدف واقعی آفرینش و کمال نهایی و راه رسیدن به آن را بشناسد. این مسئله از جمله دستورات حکیمانه ای است که هم انبیاء و ائمه معصومین علیهم السلام به بشر ابلاغ کرده­اند و هم عرفا و حکمای بزرگ جهان آن را به زبان آورده اند. بی جهت نیست که امام علی علیه السلام خودشناسی را برترین علوم معرفی کرده و فرموده اند: «أفضلُ المَعرفۀِ معرفۀَ الانسان نفسه».[9]  (برترین شناخت، خودشناسی است.)

راه های خودسازی یا تهذیب نفس الف: راه پیشگیری راه پیشگیری و جلوگیری از نفوذ رذائل اخلاقی سهل ترین راه تهذیب نفس است. پیش از آنکه انسان به گناهان و رذائل اخلاقی آلوده شود، از صفا و نورانیت فطری برخوردار است و برای انجام کارهای خوب و تخلق به اخلاق نیک آمادگی بیشتری دارد. در این باره علی علیه السلام فرمودند: «غالب الشَّهوۀ قبل قوة ضراوتها»[10] (بر هوای نفس خود غلبه کن قبل از آنکه نیرومند گردد.) زیرا اگر هوای نفس قوی شد، تو را مغرور خود می­سازد و به هر طرف که خواست می کشد و در آن صورت نمی توانی در برابرش مقاومت نمایی. ب: پاکسازی و درمان بعد از اینکه رذائل اخلاقی در وجود انسان لانه کرد، راههایی وجود دارد که می توان به وسیله آنها با رذائل اخلاقی مقابله نمود. در اینجا به قسمتی از آنها اشاره می نماییم.

1ـ ریاضت نفس یکی از راههای خودسازی، تمرین کارهای شایسته و دوری از کارهای ناشایسته است. مثلاً کسی که بخیل است خود را به انفاق عادت دهد و اگر ترسو است خود را در معرض چیزهایی قرار دهد که از آنها می ترسد. همچنانکه علی علیه السلام در مورد مقابله و زدودن رذیله ترس می فرماید: «اذا هبتَ من امر فَقَع فیهِ»[11] (هنگامی که از چیزی ترسیدی خود را در معرض آن قرار بده.)