به ابعاد فکرى، عملى و روحى امام نیز ناظر باشد. اندیشمندان دینی در این‌باره، دو گفته دارند؛ یکی شناسایی امام به اسم، نسب و لقب، و دیگری معرفت به صفات و خصوصیات ظاهری و باطنی امام و تمایز وی از دیگر افراد بشر. درباره شناخت قسم اول، پیامبراکرم(ص) و ائمه هدی، بارها در حضور اصحاب و یارانشان به ویژگی‌ها و صفات امام عصر(عج) اشاره کرده‌ا‌ند.
رسول خدا(ص) فرمود: مهدی از فرزندان من است. نامش نام من و شبیه‌ترین مردم به من از جهت اخلاق و خلقت است. غیبتی خواهد داشت که امت‌ها در آن گمراه می‌شوند. مانند ستاره شهاب می‌آید و زمین را از عدل و داد پر می‌کند، هم‌چنان‌که از ظلم و جور، پر شده بود.
در روایتی به نقل از یونس بن عبدالرحمن آورده شده که گفت: به محضر امام هفتم موسی بن جعفر(ع) مشرف شدم و عرض کردم: یابن رسول الله، آیا شما قائم به حق هستی؟ فرمود: آری، ولیکن آن قائمی که زمین را از دشمنان خدای متعال پاک و آن را از عدل و داد پر کند، پنجمین فرزند من است که غیبتی طولانی دارد.
خوشا به حال شیعیان که در غیبت وی به رشته ولایت ما چنگ زده و به دوستی ما ثابت و استوار مانده‌اند و از دشمنانمان بیزارند، آن‌ها از ما و ما از آن‌هاییم. ایشان ما را به امامت پسندیده‌اند و ما هم آن‌ها را به شیعه بودن پذیرفته‌ایم.
خوشا به حالشان، باز هم خوشا به حالشان، به خدا در روز قیامت در درجات با ما خواهند بود.معرفت امام در وجه دوم، به میزان آگاهی، مطالعه و ژرف‌نگری در رفتار و کردار امام بستگی دارد و هرچه درک از آن وجود مقدس با تعمق بیش‌تری صورت پذیرد، زوایای گسترده‌تری از شخصیت بی‌نظیرش روشن می‌شود.
انسان‌ها اگر درصدد شناخت واقعی آن حضرت برنیایند، به موجودی بی‌روح مبدل می‌شوند که عطش جاودانگی را به جرعه حقیقت بر طرف نکرده و ندای فطرت را به پاسخی حقیقی ارضا نکرده‌اند.حضرت مهدی(عج) دریایی مواج از علم و حکمت و معرفت حق است که به اراده الهی از نظرها غایب گشت، تا در هنگامی‌ای خاص ظهور کند و اهل ایمان را پیروز و سربلند سازد. آن حضرت، بسان خورشید پشت ابر، شیعیان را از گرمی و نور وجودش بی‌نصیب نمی‌گذارد. ایشان، خود فرمودند:
شیوه بهره‌بردن از من در زمان غیبت، مانند استفاده از خورشید است، هنگامی که ابرها آن‌را از دیده‌‌ها پنهان سازند. برای اهل زمین امان هستم چنان‌که ستارگان، امان اهل آسمانند.
حضرت مهدی(عج) ویژگی‌هایی خاص دارد و به اوصافی آراسته شده که عبارت «طاووس اهل الجنه» برایش بیان شده است. وجود آن حضرت از لحظه تولد و سپس غیبت و نهایتاً ظهور، تجلی اراده حق و تحقق صفت بقیه اللهی است این شناخت از سه راه - که مکمل یکدیگر مى باشند - حاصل مى شود:یکم. مطالعه تاریخ زندگانى آنان؛ مطالعه سرگذشت و سیره آنان؛ خصوصاً در باب فضایل، مناقب و خصوصیات آنان - از قبیل: شجاعت، مردانگى، ایثار، تواضع، صبر، فرزانگى و... -
انسان را متوجه مقام والاى آن بزرگواران مى کند و جذبه و کشش خاصى نسبت به آن فرزانگان در روح انسان، حاکم مى شود.دوم. مطالعه و تفکّر در سخنان ایشان؛ اسلام تفکر را موجب بصیرت ( الحیاة، ج 1، ص 8، ح 3)، دعوت کننده به عمل نیک (همان، ح 9)، پدید آورنده نور (همان، ص 49، ح 18)، نشانه حیات و زنده بودن قلب بصیر مى داند( همان، ص 48، ح 5).مطالعه و تفکّر در آثار فکرى امامان، هر چند کار مشکلى به نظر مى رسد؛ ولى بسیار سودمند است
امر علاوه بر آن که باعث شناخت شخصیت آن بزرگواران و ایجاد محبت آنان در دل مى شود؛ سرمایه بزرگى براى روح بشر به شمار مى رود. همان طور که فراگیرى فصول یک کتاب، باید با تحقیق و دقت کامل و رجوع به استاد و... قرین باشد؛ مطالعه و اندیشه و تفکر در آثار ائمه(ع) نیز، باید با استفاده از استادان فن و مراجعه به کتاب هایى که در شرح سخنان آنان به رشته تحریر درآمده، همراه باشد.
سوم. شناخت خدا: اگر ما خداوند و صفات و اسماى او را به طور حقیقى بشناسیم، مى توانیم انسان هاى کامل راستین (امامان) را نیز بشناسیم؛ زیرا آنان آینه تمام نماى صفات جمال و جلال حضرت حق اند و در تسمیه به اسماى الهى، از تمامى موجودات عالم امکان برترند. بر این اساس، با شناخت خدا و صفات او، مى توانیم به اوصاف و ویژگى هاى امامان نیز واقف گردیم.
شاید دعایى که سفارش شده در زمان غیبت بعد از نماز زیاد خوانده شود، ناظر به همین حقیقت باشد:«اللهم عرفنى نفسک فانک ان لم تعرفنى نفسک لم اعرف رسولک اللهم عرفنى رسولک فانک ان لم تعرفنى رسولک لم اعرف حجتک اللهم عرفنى حجتک فانک ان لم تعرفنى حجتک ضللت عن دینى؛ خداوندا! خود را به من بشناسان که اگر خود را به من نشناسانى پیغمبر را نمى شناسم؛ خدایا! پیغمبرت را به من بشناسان که اگر به پیامبر معرفت پیدا نکنم، نمى توانم امامم را بشناسم؛ خدایا! حجت و امامت را به من بشناسان که اگر امام را نشناسم، در دین خود گمراهم» ( مفاتیح الجنان، دعا در غیبت امام زمان(عج)).بر این اساس اولین شرط انتظار؛ معرفت است تا انسان میهمان خود را نشناسد و از خصوصیات خوب او مطلع نباشد منتظر او نخواهد شد