2. دیدگاه امکان بدا در علایم حتمی مقصود از امکان بدا در این دیدگاه تنها امکان عقلی بدا نیست؛ چرا که در این صورت با دیدگاه اول تفاوتی نخواهد داشت. بلکه مقصود امکان وقوعی بدا است؛ یعنی افزون بر امکان عقلی بدا، در متن واقع و خارج نیز ممکن است که علایم حتمی تحقق پیدا نکنند، و همین نکته منشا تفاوت این دیدگاه با دیدگاه اول خواهد بود. برای نظریه امکان بدا در نشانه های حتمی ظهور، دلایلی آورده شده یا ممکن است آورده شود که ما به تفصیل آن ها را برمی شماریم

🌷🌷🌷دلایل اول: روایات 🌷🌷ابوهاشم داوود بن قاسم جعفری می گوید: 👈🏻کنا عند ابی جعفر محمد بن علی الرضا(ع) فجری ذکر السفیانی و ما جاء فی الروایه من ان امره من المحتوم. فقلت لابی جعفر(ع): هل یبدو لله فی المحتوم؟ قال: نعم. قلنا له: فنخاف ان یبدو لله فی القائم. فقال: ان القائم من المیعاد و الله (لایخلف المیعاد)؛نزد امام جواد(ع) بودیم. از سفیانی و روایاتی که بر آن اساس قیام او حتمی خواهد بود، سخن به میان آمد. به حضرت عرض کردم: آیا خداوند در حتمی ها هم بدا روا می دارد؟ فرمود: آری. عرض کردیم: می ترسیم در ظهور قائم نیز بدا روا دارد! فرمود: قیام قائم(عج) از وعده های الهی است و خداوند خلف وعده نمی کند. 📚الغیبه للنعمانی، ص 315، باب18، ح10الغیبه للنعمانی، ص 315، باب18، ح10

🌷🌷🌷🌷🌷یکی از طرفداران این دیدگاه می نویسد: 🌺🌺🌺🌺گویا در آن اخبار، محتوم به معنای تغییر نا پذیر نیست، بلکه چه بسا مراد مرتبه ای است از تاکید در آن که منافاتی با تغییر در مرحله ای از انحای وجود آن نداشته باشد 📚نجم الثاقب، ص 832.

👈🏻نقد و بررسی: 👈🏻به استدلال فوق پاسخ های مختلفی داده شده است؛ 🌷🌷🌷🌷🌷از جمله نویسنده مکیال المکارم می گوید: 👈🏻1. تغییر ناپذیر دانستن تمام علایم ظهور، با روایات بسیار بلکه متواتر که به حتمی و تبدیل ناپذیری برخی از علایم تصریح دارند، منافات دارد. 👈🏻2. تغییر تمام علایم، مستلزم نقض غرض خواهد بود، و خداوند محال است که نقض غرض کند؛ 🌸 زیرا غر ض و منظور از قرار دادن علایم و نشانه ها، آن است که مردم به وسیله آن ها امام غایب خود را بشناسند و از هر کسی که به دروغ ادعای امامت می کند، پیروی ننمایند. پس هرگاه تمام نشانه ها تغییر کند و هیچ یک از آن ها برای مردم آشکار نگردد، نقض غرض لازم می آید و خداوند محال است غرضش را نقض کند. 👈🏻3. هیچ گونه شاهد و مویدی بر حمل محتوم بر نوعی تاکید و انصراف آن از معنای حقیقی محتوم، وجود ندارد. 📚مکیال المکارم، ج1، ص 363ـ359

🌷🌷🌷🌷🌷به پاسخ های پیشین می توان پاسخ دیگری افزود: 👈🏻4. سند روایت یاد شده، ضعیف است. بنابراین، روایات متعدد و معتبری که بر اساس ظاهر آن ها و نیز سایر قراینی که گذشت بر قطعیت، تغییر ناپذیری و حتمی بودن برخی از نشانه های ظهور دلالت دارند، معارضی نخواهند داشت. 👈🏻حل تعارض ظاهری این روایت با روایاتی که تعدادی از نشانه های ظهور و از جمله سفیانی را از حتمیات می شمارند، راه دیگری نیز دارد که خواهد آمد که بیانخواهد شد .

🌷🌷🌷🌷🌷ب) امام باقر(ع) در تفسیر آیه (ثُمَّ قَضَى أَجَلاً وَأَجَلٌ مُّسمًّى عِندَهُ) فرمودند: 👈🏻انهما اجلان: اجل محتوم و اجل موقوف. فقال له حمران: ما المحتوم؟ قال: الذی الله فیه المشیئه. قال حمران: انی لارجوا ان یکون اجل السفیانی من الموقوف. فقال ابوجعفر(ع): لا و الله انه لمن المحتوم؛ 📚الغیبه للنعمانی، ص 312، باب 18، ح5 آن ها دو اجل اند: اجل محتوم و اجل موقوف. حمران پرسید: اجل محتوم چیست؟ حضرت فرمود: آن چه اراده خداوند به آن تعلق گرفته است. حمران گفت: من امید دارم سفیانی از علایم موقوف باشد. امام فرمود: به خدا سوگند که چنین نیست، او از حتمیات است. برخی با استناد به روایت یاد شده، بدا در حتمیات را ممکن شمرده اند؛ به این توضیح که: امام(ع) در این روایت، اجل محتوم را از اجل هایی دانسته اند که وابسته به اراده و مشیت خداوند است (الذی لله فیه المشیئه). بنابراین، ممکن است خداوند اراده تحقق آن را نماید و ممکن است اراده بدا در آن باره کند 📚دراسه فی علامات الظهور و الجزیزه الخضراء، ص 63.

🌷🌷🌷🌷🌷نقد و بررسی: 👈🏻روایتی که به آن استدلال شده، از کتاب الغیبه نعمانی است. البته همین روایت، در کتاب شریف بحارالانوار از کتاب الغیبه نعمانی به شکل دیگری نقل شده است؛ متن روایت طبق نقل علامه مجلسی که در بحارالانوار، چنین است: 👈🏻عن ابی جعفر محمد بن علی(ع) فی قوله تعالی: (ثم قضی اجلا و اجل مسمی عنده) قال: انهما اجلان: اجل محتوم و اجل موقوف. قال له حمران: ما المحتوم؟ قال: الذی لا یکون غیره. قال: و ما الموقوف؟ قال: هو الذی لله فیه المشیئه. قال حمران: انی لارجوا ان یکون اجل السفیانی من الموقوف. فقال ابوجعفر(ع): لا و الله انه من المحتوم؛ 📚بحارالانوار، ج52، ص 249، ح 133. 👈🏻امام باقر(ع) در تفسیر آیه (ثم قضی اجلا و اجل مسمی عنده) فرمود: آن ها دو اجل اند: اجل محتوم و تغییر ناپذیر و اجل موقوف و مشروط. حمران عرض کرد: اجل محتوم چیست؟ فرمود: اجلی که جز آن نخواهد شد. حمران پرسید: اجل موقوف و مشروط چیست؟ فرمود: آن چه اراده خداوند در آن راه دارد و قابل تقدیم و تاخیر و بر طرف شدن است. حمران عرض کرد: امیدوارم قیام سفیانی از علایم موقوف و مشروط باشد. امام فرمود: به خدا سوگند چنین نیست، او از علایم حتمی است. 👈🏻آشکار است که طبق این روایت، جمله «هوالذی لله فیه المشیه» تفسیر اجل موقوف است، نه اجل محتوم. بنابراین، سفیانی از اجل هایی نیست که تقدیم و تاخیر پذیرد و بر طرف شدنی باشد. بلکه از اجل هایی است که جز آن نخواهد شد. 👈🏻و البته از آن جا که علامه مجلسی نسخه شناس شایسته ای بوده است، به نسخه ای که او از آن حدیث یاد شده را نقل کرده، بیشتر می توان اعتماد کرد. و یا دست کم، احتمال صحت آن نیز وجود دارد، «و اذا جاء الاحتمال بطل الاستدلال.»

🌷🌷🌷🌷🌷دلیل دوم: بدا 👈🏻ممکن است حتمیت نشانه های حتمی ظهور، به سبب مخالفت آن با اصل بدا که خاستگاه قرآنی دارد و جزو عقاید شیعه است، نفی شود. برای نظریه فوق چنین می توان استدلال کرد که: اعتقاد به حتمی بودن تعدادی از نشانه های ظهور، به معنای نفی احتمال بدا و بسته بودن دست خداوند در تغییر آن است. با وجود این که بر اساس آیات قرآن، دست خداوند باز است و خداوند می تواند در همه مقدورات تغییر و تبدیل ایجاد کند؛ چنان که می فرماید: (یَمْحُو اللّهُ مَا یَشَاءُ وَیُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ) 📚سوره رعد، آیه 39. خدا آن چه را بخواهد محو یا اثبات می کند و اصل کتاب نزد اوست.

🌷🌷🌷🌷🌷نقد و بررسی: 👈🏻ما نیز بر این باوریم که بر اساس اصل بدا، احتمال تغییر و تبدیل در مقدرات وجود دارد، اما احتمال تغییر، همیشه مسلزم تغییر نیست. 👈🏻به بیان دیگر، بر اساس دیدگاه نخست امکان عقلی بدا در باب علایم حتمی ظهور نفی نمی شود، و تغییر این حوادث به دلیل فقدان شرایط یا وجود موانع، محال دانسته نمی شود اما طبق گزارش پیشوایان معصوم(ع) که به حوادث آینده آگاه اند، از آن جا که همه شرایط این پدیده فراهم می شود و مانعی نیز سد راهشان نخواهد شد، آن امکان عقلی در حد امکان باقی می ماند و لباس واقعیت به خود نمی پوشد؛ چرا که لازم نیست هر امر ممکنی تحقق بیابد.

🌷🌷با توجه به آن چه گذشت، می توان میان دو دسته از روایات پیش گفته آشتی بر قرار کرد، به این توضیح که: 👈🏻طبق اصل بدا، دست خداوند برای تغییر و دگرگونی مقدرات بسته نیست و کسی او را بر انجام مقدرات مجبور نکرده است و او می تواند به هر شکلی که اراده می فرماید مقدرات را تغییر دهد. ما نیز معتقد نیستیم که خداوند برای تحقق نشانه های حتمی مجبور است، بلکه او می تواند به اراده خود از این رخدادها جلوگیری نماید. لیکن بر اساس روایات که حتمی بودن تعدادی از نشانه ها را گزارش می دهند، خداوند با اراده و اختیار خود حتما به این حوادث جامه عمل خواهد پوشاند. روایتی هم که بر امکان وقوع بدا در سفیانی دلالت می کند، تنها به مجبود نبودن خداوند و باز بودن دست او در تغییر واقعه سفیانی دلالت دارد. اما در پاسخ این سوال که خداوند از روی اراده و اختیار چه خواهد کرد، باید گفت که بنابر روایاتی که بر حتمیت برخی از نشانه ها دلالت می کنند، خداوند با اراده و میل خود آن ها را تحقق خواهد بخشید.

🌷🌷🌷🌷🌷دلیل سوم: همیشگی بودن احتمال ظهور 👈🏻بر اساس برخی روایات، انتظار فرج آل محمد(ص) را نمی توان به زمان خاصی منحصر نمود، بلکه در همه وقت، احتمال ظهور وجود دارد و مومنان باید پیوسته در هر صبح و شام، چشم به راه مهدی موعود باشند 📚کمال الدین، ص 393، باب33، ح 17

🌷دلالت این روایت را بر امکان بدا در نشانه های حتمی، بدین شکل می توان تبیین کرد: 👈🏻از سویی، رخ دادن علایم یاد شده پیش از ظهور، حتمی و قطعی است و تا این علایم تحقق نیابند، ظهور رخ نخواهد داد، 👈🏻از سوی دیگر، تحقق این علایم به زمان نیاز دارد. 🌸در نتیجه، انتظار ظهور در هر صبح و شام در عمل غیر ممکن خواهد بود؛ 👈🏻چرا که با عدم تحقق علایم، امیدی به ظهور در هر وقت نمی توان داشت. در صورتی که بر اساس روایات پیش گفته، در هر لحظه باید چشم به راه ظهور بود. پس باید گفت که در نشانه های حتمی نیز بدا امکان دارد تا از آن روی، ظهور، هر لحظه امکان داشه باشد و انتظارش هم ممکن گردد. استدلال فوق، به ویژه با توجه به روایاتی که خروج سفیانی را چند ماه 🌸الغیبه للنعمانی، ص 311، باب18، ح3🌸.و کشته شدن نفس زکیه را پانزده شب پیش از ظهور می داند،🌸کمال الدین، ص 649 باب 57، ح2.🌸 قوت بیشتری خواهد یافت. این دلیل به همراه با دلیل چهارم نقد خواهد شد