درباره مادر بزرگوار امام سجاد عليه السلام ضرورت پژوهش، بيشتر خواهد بود; چرا که گوناگوني اقوال و ابهامات تاريخي، بيانگر «تحريف در گزارش وقايع» ميباشد... از آنجا که بخشي از زندگي و تربيت معصومان عليهم السلام به مسئله «مادر و نياکان مادري» آنان، اختصاص دارد; زيبنده است که در نگارش زندگي نامه هر معصومي، به اين موضوع نيز پرداخته شود. نام مادر امام سجاد عليه السلام با بررسي منابع تاريخی و روايی، اين اسامی را ميتوان به دست آورد: ام سلمه، جهان بانويه، جهان شاه، حرار، خوله، سلافه، سلامه، شاه زنان، شهربان، شهربانو، شهربانويه، شهرناز، شه زنان، غزاله، فاطمه و مريم. در منابع اهل سنت، بر نامهاي سلافه، سلامه و غزاله تاکيد شده; در حالي که در کتاب اي شيعي، نام «شهربانو» بيشتر آمده است. اين نام را ميتوان در قديميترين منابع اماميه يافت ; از جمله: بصائرالدرجات و اصول کافي.(1) نياکان شهربانو درباره خاندان اين بانوي ايرانی، چند نظريه وجود دارد: الف) ساساني بودن; ب) کابلي بودن; ج) سيستاني بودن; د) سندي بودن. دانشوراني چون: يعقوبي (متوفاي 281 ق). ، محمد بن حسن صفار قمي (متوفاي290 ق).، کليني (متوفاي 329ق). ، شيخ صدوق (متوفاي 381ق). و شيخ مفيد (متوفاي 413ق). - با وجود اختلاف در نام وي - او را دختر يزدگرد سوم (آخرين پادشاه ساساني) دانستهاند. عدهاي نيز «نام پدر شهربانو» را اين گونه معرفي کردهاند: 1 . سبحان; 2 . سنجان; 3 . نوشجان; 4 . شيرويه . (2) وجه مشترک و مورد قبول اين اقوال را ميتوان در يک عبارت گنجانيد; يعني «شهربانو، دختر يکي از بزرگان و سرشناسان ايران زمين ميباشد .» قابل توجه است که عالمان و پژوهشگران برجستهاي چون «شهيد مطهري» بر شاهزاده بودن وي، اشکالاتي وارد ساختهاند; به طوري که آن استاد شهيد فرموده است: «... اگر از زوايه تاريخ بنگريم، اصل داستان شهربانو و ازدواج او با امام حسين عليه السلام و ولادت امام سجاد عليه السلام از شاهزادهاي ايراني، مشکوک است ...» (3) اسارت و آزادگی در خصوص زمان و چگونگي ورود شهربانو به کشور اسلامي نيز روايات مختلفي وجود دارد که عبارتند از: الف) به اسارت افتادن وي در دوره خلافت عمر بن خطاب. ب) فرستادن وي و خواهرش به نزد عثمان از سوي والي خراسان. ج) فرستادن دختران يزدگرد به حضور امام علي عليه السلام توسط کارگزار حضرت. با توجه به اين تعارض، به نقد و بررسي هر يک از گزارشهاي تاريخي ميپردازيم. شاهزادگان و خليفه دوم موقعي که اسراي ايران در مدينه بر عمر بن خطاب وارد شدند، شاهزنان که ديد مسجد پر از جمعيت است و خليفه مسلمين تند به او نگاه ميکند، صورت خود را پوشانيد و به سبب شدت ناراحتي، فرياد زد: «سياه باد روزگار هرمز که فرزندانش اسير شدند!» × خليفه که به زبان فارسي آشنايي نداشت، گمان کرد که شاهزنان وي را دشنام ميدهد، خشمگين شد. در اين هنگام، امام علي عليه السلام با ترجمه سخن او به عربي، خشم عمر را فرو نشانيد. خليفه تصميم گرفت دختران شاه ساساني را همچون ديگر اسيران جنگي، به مزايده بگذارد; اما امام علي عليه السلام به او چنين گوشزد کرد که: بر اساس فرمايش و سيره پيامبر صلي الله عليه و آله بايد به «بزرگ زادگان» اکرام و احترام نمود. (4) در ادامه اين ماجرا و چگونگي آزادي آنان، چند قول وجود دارد: الف) عمر تصميم گرفت آنان را بفروشد، امام علي عليه السلام فرمود: طريقه فروش آنها چنين است که قيمت هر يک را بايد مشخص ساخت تا هر مسلماني هر کدام را که خواست، خريداري کند. پس از تعيين بهاي دختران، امام آنان را خريداري کرد. ب) امام فرمود: بر طبق سيره رسول خدا صلي الله عليه و آله آنها را نميتوان فروخت بلکه مختارند يکي از مسلمانان را به عنوان همسر خود برگزينند و از سهميه غنيمت و بيت المال آن مسلمان به شمار آيند. (5) معروف این است که مادر حضرت امام سجاد (ع) شهربانو دختر یزدگرد ساسانی است، در منابع و کتب روائی مانند ارشاد شیخ مفید، کتاب کافی مرحوم کلینیو بصائر الدرجات محمد بن حسن صفار قمی و عیون اخبار الرضا و کشف الغمهو بحار الانوار روایاتی دال بر این مطلب نقل شده است. -الإرشاد ج : 2 ص : 137(الإمام بعد الحسین بن علی ع ابنه أبومحمد علی بن الحسین زین العابدین (ص) و کان یکنی أیضا أبا الحسن و أمه شاه زنان بنت یزدجرد بن شهریار بن کسری و یقال إن اسمها شهربانو) 1-کافی ج1 ص 466 و 467. 2-بصائر الدرجات ص 335. 3-عیونأخبارالرضا(ع) ج : 1 ص : 41 4-کشفالغمة ج : 2 ص : 105 5-الخرائج و الجرائح و الکافی و بصائر الدرجات و إعلام الوری و... به نقل از بحارالأنوار ج : 46 ص 8 الی 14.