تعبیر دیگر" توبه" لفظى است مشترک، میان خدا و بندگان، هنگامى که بندگان به آن توصیف شوند مفهومش این است که به سوى خدا بازگشته اند زیرا هر گنهکارى در حقیقت از پروردگارش فرار کرده، هنگامى که توبه مى کند به سوى او باز مى گردد.
خداوند نیز در حالت عصیان بندگان گویى از آنها روى گردان مى شود، هنگامى که خداوند به توبه توصیف مى شود، مفهومش این است که نظر لطف و رحمت و محبتش را به آنها باز مى گرداند.
به همین دلیل" توبه" هنگامى که به بنده نسبت داده مى شود با کلمه" الى" و هنگامى که به خدا نسبت داده مى شود با کلمه" على" متعدى مى شود" در صورت اول" تاب الیه" (به سوی او رجوع کرد) گفته مى شود و در صورت دوم" تاب علیه" ( بر او رجوع کرد).
با توجه به مطالب فوق معنای این دو کلام به این صورت می شود:«استغفر الله و اتوب الی الله؛ طلب آمرزش می کنم وبه سوی خداوند بر می گردم» و«استغفرالله ربی و اتوب الیه؛ طلب آمرزش می کنم از خداوند که پروردگار من است وبازگشتم به سوی اوست»
تفاوت استغفار و توبه
گروهى معتقدند كه فرقى میان استغفار و توبه نیست. براى آنكه استغفار و توبه یكى است و توبه تاكید استغفار است.
ولى گروهى دیگر میان آن دو فرق گذارده اند، به آن جهت كه استغفار مقدم بر توبه است و تقدم استغفار بر توبه به این معناست كه انسان باید خود را از گناهان پاك سازد و سپس خود را به اوصاف الهى بیاراید. در واقع استغفار، توقف در مسیر گناه و شستشوى خویشتن است و توبه بازگشت به سوى اوست كه وجودى است بى انتها.
استغفار به معناى شستشو است و توبه به معناى كسب كمالات است ،مانند شخص آلوده كه باید اول لباس چركین را از تن بیرون بیاورد و خود را شستشو بدهد و بعد لباس پاكیزه به تن كند. یا باید ابتدا جاروب كند، سپس زمین را فرش كند.(گناه شناسى ، ص 299.)
دلیلی بر تفاوت استغفار و توبه
فرمان توبه پس از امر به استغفار در آیات 3، 52 و 90 سوره هود به دو دلیل نشان دهنده مغایرت مفهوم استغفار و توبه است:
1- عطف توبه بر استغفار با کلمه ثمّ که فاصله و ترتیب را می‌رساند .
2- اصل در کلام هر گوینده‌ای تاسیس و اراده معنای جدید است.
درباره مغایرت استغفار با توبه وجوهی گفته شده که می‌توان آنها را بدین گونه خلاصه کرد:
الف) استغفار، آمرزش خواهی از گناهان برای پیراستن روح از آلودگی‌‌ها و نابودی باورها و اعمالی مانند شرک و معصیت است و توبه اقدام برای آراستن روح به صفات پسندیده، مانند توحید و ایمان و امتثال فرمان‌های الهی است در نتیجه استغفار به معنای طلب آمرزش؛ و توبه به معنای بازگشت به خدا در مقام عمل است.