حتی برخی ها معتقدند تا قبل از ظهور صفویان در قرن دهم هجری قمری زبان ترکی هنوز به طور کامل در آذربایجان بر فارسی استیلا نیافته بود. ضمن آنکه در سفرنامه هایی نظیر «سفرنامه ابن بطوطه» و کتاب هایی مانند "صفوه الصفا" ابن بزاز اردبیلی که در دوره شیخ صدرالدین پسر شیخ صفی الدین نوشته شده است به در اقلیت بودن تعداد ترکان در برابر فارس ها در آذربایجان و اردبیل و اینکه خود شیخ صفی الدین به زبان فارسی تکلم می کرده تاکید شده است. (صفوه الصفا، ص ۱۳۲ و ۹۳) ♦️حسین نوین معتقد است به شهادت تاریخ تا قرن ۱۱ هجری هیچکدام از قبایل ترک نتوانستند زبان ترکی را در آذربایجان رواج دهند (نوین، تاریخ زبان آذری در آذربایجان، ص ۱۲۳) امیر سمیعیان هم می نویسد زبان مردم آذربایجان غیر از فارسی زبان دیگری نبوده است (سمیعیان، آذربایجان در دوره سلجوقیان، ص ۱۴۸ ) نامیده شدن زبان پهلوی رایج در آذربایجان به نام "زبان آذری" هم یکی از گزاره های بی اساس است (زارع شاهمرسی، تاریخ زبان ترکی در آذربایجان، ص ۲۱ ) در واقع زبانی به نام زبان آذری نداریم زبان مردم آذربایجان قبلا فارسی بوده و الان ترکی است. این خطای بزرگ را کسروی انجام داده و از آن با عنوان یک کشف بزرگ تاریخی نام برده اند. کسروی با رضاخان که افکار ملی گرایانه داشته و در صدد یکسان سازی زبان و فرهنگ مردم مناطق مختلف بوده همکاری زیادی در این راه انجام داده است. ♦️یکی دیگر از اسناد بسیار مهم برای اثبات حضور زبان فارسی در بین مردم آذربایجان و بخصوص تبریز در قرن ۱۱ هجری، رساله ای به نام "رساله روحی انارجانی " است که ثابت می کند زبان فارسی پهلوی در قرن ۱۱ هنوز در بین زبان محاوره ای مردم تبریز حیات داشته است. اولین غزل به زبان ترکی در ایران هم مربوط به قرن هفتم و متعلق به عزالدین اسفراینی است( نوین، ص ۱۲۸) از نظامی گنجوی (قرن ششم هجری) هم که تمامی عمرش را تقریباً در همان شهر «گنجه» در جمهوری آذربایجان زیسته، اشعاری به زبان ترکی نداریم. ♦️زوال زبان فارسی در آذربایجان چند دلیل عمده داشته است. جمعیت فراوان مهاجران و تعامل و ازدواج و اختلاط نژادی آنها با ساکنین بومی منطقه، کم بودن چهره های شاخص ادبی در آذربایجان در آن دوره نسبت به مناطقی مانند خراسان، نرمخویی و همزیستی ادبیاتی و سهل انگاری گویشوران آذربایجان در صیانت از زبان فارسی، تداوم حضور ترکان در آذربایجان و تصدی مناصب حکومتی و نیاز مردم به یادگیری زبان آنها برای تعاملات اداری و اجتماعی، ظهور صفویان و تأثیرگذاری شاه اسماعیل و قزلباش ها که رشادت زیادی در راه گسترش تشیع نشان دادند و قلوب مردم را به طرف خود جلب کردند، از جمله این دلائل بوده است.