✅ مجلسی و لایه‌شناسی بحارالانوار
👤محمد باعزم؛ پژوهشگر مطالعات اسلامی
🖋سخن گفتن از شخصیت نامداری همچون مجلسی(ره) سهل و ممتنع است. همو که به گفته سید عبدالله جزایری شرایطی را فراهم می‌نمود تا تراث شیعه در اقصی نقاط عالم اسلامی، جمع‌آوری و مضبوط گردد(1) و در این راستا مجاهدانه تلاش کرد. سهل است به این دلیل که تاریخ آن‌قدر درباره وی مطلب دارد که کمتر شخصیتی را می‌توان یافت که او را نشناسد و ممتنع است به دلیل آن‌که آن‌چنان‌که باید، به شخصیت علمی و آثار مهمش پرداخته نشده و جای کار بسیار دارد که می‌تواند نگرش هر شخص را نسبت به حیات علمی وی متحول سازد.
🔺در تاریخ، قضاوت‌هایی دوقطبی درباره وی وجود دارد. از همان ابتدا که بحارالانوار را نوشت و همان‌گونه که خود می‌گوید، موافقان و مخالفانی داشت(2). پس از حیات وی، شیخ حر عاملی(3)، محدث نوری(4) و شیخ انصاری(5) از جمله عالمانی بودند که زبان به تمجید از اثر وزین وی گشودند. برای نمونه شیخ انصاری، مجلسی را محدثی آگاه می‌داند که در دریای نور اخبار امامان غواصی کرده است(همان) . در مقابل برخی از علما همچون سید محسن امین عاملی نگاهی انتقادی به وی داشتند. سید محسن امین معتقد بود این کتاب نیاز به تهذیب دارد (6). این روند تا دوره معاصر نیز ادامه داشت و تا جایی پیش رفت که نگاه سلبی به وی و میراث ماندگارش بر نگاه ایجابی بدان غلبه پیدا کرد. در این دوره نوک پیکان انتقاد به سمت مجلسی و بحارالانوار بیش از تمجید از آن در افواه و اذهان پیچید. علامه شعرانی(7)، مرحوم حضرت امام(ره) (8) و دو مقاله منتشره در کیهان اندیشه(9) دارای این نگرش بودند.
📌 به نظر می‌رسد انجام پژوهشی شایسته درباره بحارالانوار در دوره معاصر ضرورتی اجتناب‌ناپذیر باشد و مطالعات نوین در حوزه حدیث می‌تواند پاسخگوی این ضرورت باشد. 🔻آنچه بر اهمیت این میراث مهم شیعی می‌افزاید جامعیتی است که از روایات دارد. مجلسی ۳۶۵ کتاب و رساله، اعم از حدیث و تفسیر و کلام و تاریخ و فقه و دعا و اجازات را با ذکر مؤلفان آن‌ها نام برده است. وی همچنین از 29 منبع شرح روایت بهره‌گرفته است که از میان این 29 منبع، 3 منبع شرح نهج‌البلاغه، شرح المواقف و شرح المقاصد از اهل سنت و 26 منبع از شروح کتب امامیه است.
〽️ لایه‌شناسی بحارالانوار یکی از اقداماتی است که می‌تواند در معرفی و شناساندن هرچه بهتر این کتاب یاری‌رسان باشد. اقدامی که قریب به یک سال است آغاز شده و روزهای آخر خود را سپری می‌کند(10). به‌طورکلی هدف لایه‌شناسی، درک «زمان‌پریشی» و «مکان‌پریشیِ» متن پیش روی مخاطب است و در بحارالانوار می‌توان این پژوهش را در دو سطح انجام داد.
🔅سطح نخست، لایه‌شناسی مصادر این کتاب است و سطح دوم، لایه‌شناسی متن آن است. اساساً بحث لایه‌شناسی برای «نقد متن» به کار می‌رود و ابزاری انتقادی است. این ابزار می‌تواند نقد متنی حدیث را توسعه دهد و در راستای «اصالت‌سنجی» و «تاریخ‌گذاری» روایات کارآمد باشد. گفتنی است که این اقدام البته به روش سنتی و متداول عصر مجلسی و توسط خودِ او در هر دو سطح آغاز شد اما ناتمام باقی ماند که در عصر حاضر و با گسترش این دانش، نیازمند بازنگری و تکمیل آن هستیم. کشف «ناسازگاری عبارات با روایات اصیل و صحیح ائمه»، «خلط منابع روایی عامه و خاصه»، «نقل اخبار شبهه‌ناک و غالیانه» و «مجهول المؤلف بودن مصادر» از جمله ابتکارات مجلسی در لایه‌شناسی روایت به شمار می‌رود.
لایه‌شناسی مصادر بحارالانوار در راستای شناخت منابع مورداستفاده مجلسی در نقل روایات اعم از منابع در اختیار، نسخ خطی دستیاب، نسخ مختلف موجود از یک منبع و ... می‌تواند نگرشی جامع در اختیار مخاطب قرار دهد و ملاک‌های اعتبارسنجی روایات را از نظرگاه مجلسی مورد کاوش قرار دهد و رفتار گزینشی (و نه سهل‌انگارانه!) وی در مواجهه با مصادر را برای مخاطب نمایان سازد.
همچنین در لایه‌شناسی متن بحارالانوار با ابعاد مختلفی می‌توان مواجه شد. از ابتکارات وی در برخورد با روایت و فهم آن گرفته تا نسخه‌شناسی، فقه‌الحدیث، فهم لغت و شناخت قواعد ادبی، حل تعارضات بدوی و مستقر، ارزیابی‌های سـندی احـادیث و پس‌ازآن تاریخ‌گذاری و اصالت‌سنجی روایات را تحقیق و بررسی کرد. این اقدام می‌تواند گامی کوچک در راستای شناخت بهتر میراث مهم موجود شیعی باشد و قضاوت را درباره آن‌ها منصفانه‌تر و دقیق‌تر سازد.
❗️شایان توجه است که با عنایت به مطالعات حدیثی رایج و متداول، می‌توان بر مجلسی نیز انتقاداتی داشت. «اعتماد زیاد به منابع» و «اعتماد زیاد به مشهورات» از جمله این انتقادات است. همچنین با عنایت به مصادری که در مقدمه نام برده است، علی‌رغم ذکر برخی مصادر اهل سنت اما از برخی از کتب شروح مانند شروح صحاح یاد نکرده است.
...
🆔 @Rejal_science