کتاب «تأدیب النساء»
یا «تأدیب النسوان»
یا «آداب معاشرت نسوان»
سالها به عنوان تالیفی با نویسنده ای گمنام شناخته می شد. پس از 150 سال خانم «روح انگیز کراچی» استادیار پژوهشگاه علوم انسانی با تطبیق نسخه های متعدد این کتاب طی مقاله ای که در سال 1389 ه.ش منتشر کرد؛ نویسنده اصلی کتاب را «خانلر میرزا احتشام السلطنه» پسر هفدهم عباس میرزای ولیعهد معرفی کرد. (بنگرید به: تاریخ ادبیات (مجله علمی پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی)، ۶۵، ۳ (تابستان ۱۳۸۹): ۱۹۹-۲۰۸)
این کتاب را برادر زاده نویسنده «محمد علی میرزا پسر علی نقی خان چوپاری الاصل کرمانی المسکن» با قلمی زیباتر بازنویسی کرده است.
نیم قرن پس از نگارش نخست و رونویسی متعدد این کتاب «بی بی خانم استرآبادی» کتابی در پاسخ به آن نوشت و آن را «معایب الرجال» نامید. این کتاب نیز نسخه های متعددی به خود یافت و از قضا موجب شهرت بیشتر تادیب النساء شد! کتاب دوم را صد سال بعد دو نفر یعنی «افسانه نجم آبادی» و «حسن جوادی» در دو ویرایش جدا در آمریکا منتشر کرده اند.
اما کتاب نخست، نویسنده که از بداخلاقی زنان ملول و متاثر است، آن را در 10 فصل و با هدف آموختن حُسن شوهرداری نوشته است. وی می نویسد: «زن باید فنای محض در اطاعت مرد باشد و چون و چرا نداشته باشد، حتی اگر مرد خواست او را در آتش اندازد آتش را گلستان و باغ و بوستان شمارد و تخلف از فرمان مرد به قدر یک نفس کشیدن جایز نداند زیرا همین که از خود صاحب رای شد و خود را در میانه دید، دیگر نباید از مرد توقع دوستی داشته باشد».
او معتقد است «قدر زن محبت مرد است گرچه زن دختر صاحبدولت باشد و مرد گدا».
گویا آرایش زیادی، در دوره قاجار هم برای نویسنده انزجار آمیز بوده است. وی می نویسد: «در همه فرنگستان و اروپا سرخاب و سفیداب و بزک خیلی معمول نیست و مسلما آنچه خدا خلق کرده بهتر از چیز مصنوعی است.»
من پنج نسخه از این کتاب را با هم خواندم! البته یک نسخه را با دقت و نسخه های دیگر را تنها مرور کردم و تفاوتهای اجمالی آن را دیدم.