خداشناسی از منظر قرآن و نهج‌البلاغه
مجلس دوم: راه‌های عقلی برای شناخت خداوند
قال الله تعالیٰ:
إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِمَا يَنفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِن مَّاءٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِن كُلِّ دَابَّةٍ وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ. «سوره‌ی بقره، ۱۶۴»
[به راستی که] ﺩﺭ ﺁﻓﺮﻳﻨﺶ ﺁﺳﻤﺎن‌ها ﻭ ﺯﻣﻴﻦ، ﻭ ﺁﻣﺪ ﻭ ﺷﺪ ﺷﺐ ﻭ ﺭﻭﺯ، ﻭ کشتی‌هایی ﻛﻪ ﺩﺭ ﺩﺭﻳﺎ ﺑﻪ ﺳﻮﺩ ﻣﺮﺩم ﺩﺭ ﺣﺮﻛﺘﻨﺪ، ﻭ ﺁبی ﻛﻪ ﺧﺪﺍﻭﻧﺪ ﺍﺯ ﺁﺳﻤﺎﻥ ﻧﺎﺯﻝ ﻛﺮﺩﻩ، ﻭ ﺑﺎ ﺁﻥ، ﺯﻣﻴﻦ ﺭﺍ ﭘﺲ ﺍﺯ ﻣﺮﮒ، ﺯﻧﺪﻩ ﻧﻤﻮﺩﻩ، ﻭ ﺍﻧﻮﺍﻉ ﺟﻨﺒﻨﺪﮔﺎﻥ ﺭﺍ ﺩﺭ ﺁﻥ ﮔﺴﺘﺮﺩﻩ، ﻭ (ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ) ﺩﺭ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺴﻴﺮ ﺑﺎﺩﻫﺎ ﻭ ﺍﺑﺮﻫﺎیی ﻛﻪ ﻣﻴﺎﻥ ﺯﻣﻴﻦ ﻭ ﺁﺳﻤﺎﻥ ﻣﺴﺨﺮﻧﺪ، ﻧﺸﺎﻧﻪهایی ﺍﺳﺖ (ﺍﺯ ﺫﺍﺕ ﭘﺎﻙ ﺧﺪﺍ ﻭ ﻳﮕﺎنگی ﺍﻭ) ﺑﺮﺍی ﻣﺮﺩمی ﻛﻪ ﻋﻘﻞ ﺩﺍﺭﻧﺪ ﻭ می‌اﻧﺪﻳﺸﻨﺪ!
قال امیرالمؤمنین علیه السلام:
وَلَوْ فَكَّرُوا فِي عَظِيمِ الْقُدْرَةِ، وَجِسِيمِ النِّعْمَةِ، لَرَجَعُوا إِلَى الطَّرِيقِ، وَخَافُوا عَذَابَ الْحَرِيقِ، وَلكِنِ الْقُلُوبُ عَلِيلَةٌ، وَالْبَصَائِرُ مَدْخُولَةٌ ... فَانْظُرْ إِلَى الشَّمْسِ وَالْقَمَرِ، وَالنَّبَاتِ وَالشَّجَرِ، وَالْمَاءِ وَالْحَجَرِ، وَاخْتِلاَفِ هذَا اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ، وَتَفَجُّرِ هذِهِ الْبِحَارِ، وَكَثْرَةِ هذِهِ الْجِبَالِ، وَطُولِ هذِهِ الْقِلاَلِ. وَتَفَرُّقِ هذِهِ اللُّغَاتِ، وَالاَْلْسُنِ الُْمخْتَلِفَاتِ. فَالْوَيْلُ لِمَنْ أَنْكَرَ الْمُقَدِّرَ، وَجَحَدَ الْمُدَبِّرَ «نهج‌البلاغه، خطبه‌ی ۱۸۵»
اگر مردم در عظمت قدرت خدا و بزرگی نعمت‌های او می‌اندیشیدند، به راه راست بازمی‌گشتند و از آتش سوزان می‌ترسیدند؛ اما دل‌ها بیمار، و دل‌ها معیوب است. ... پس اندیشه کن در آفتاب و ماه و درخت و گیاه و آب و سنگ و اختلاف شب و روز و جوشش دریاها و فراوانی کوه‌ها و بلندای قله‌ها و گوناگونی لغت‌ها و تفاوت زبان‌ها که نشانه‌های روشن پروردگارند. پس وای بر آن‌کسی که تقدیر کننده را نپذیرد، و تدبیر کننده را انکار کند.
توضیح
در مجلس پیشین گفته شد عقول بشری از پی بردن به کنه ذات خداوند عاجز و ناتوان‌اند؛ اما این به آن معنا نیست هیچ راهی برای شناخت خداوند وجود نداشته باشد.
راه‌های شناخت خداوند فراوان است و در قرآن کریم و کلمات معصومین علیهم السلام به تفصیل بیان شده‌اند؛ یکی از راه‌های شناخت خداوند، تفکر و تدبر و اندیشه در خلقت اوست؛ آیات متعددی خردمندان و اندیشمندان را به مطالعه و دقت در آفرینش و نظام هستی فراخوانده‌اند که به طور قطع و یقین، عقل سلیم را به وجود صانع و آفریدگار مدبر و حکیم رهنمون می‌گردند.
[برای نمونه: بقره ۲۸، آل‌عمران ۶ و ۱۹۰، رعد ۲، ابراهیم ۵۲، حج ۵، عنکبوت ۱۹ و ۲۰، روم ۲۲ و ۴۸، زمر ۲۱، جاثیه، ۵، ق ۶، نوح، ۱۵؛ غاشیه، ۲۲-۱۷؛ و ...]
حتی در آیه‌ی ۴۵ سوره‌ی فرقان، نگاه [و تفکر] در قدرت و حکمت خدا در آفرینش و چگونگی کارکرد «سایه» را به نگاه به خود خدا تعبیر فرموده، از این بابت که تفکر در قدرت و حکمت الهی، لاجرم به تصدیق بی‌ریب و شک وجود خدا منجر می‌شود.
امیرالمؤمنین علیه السلام نیز در فقرات متعددی از نهج‌البلاغه‌ی شریف [خطبه‌های ۱ و ۱۹۰ و ...] به این حقیقت اذعان نموده که تفکر در نظام دقیق آفرینش، تصور خدای حکیم علیم را به ذهن متبادر می‌کند، تصوری که لامحاله تصدیق عقلی و پذیرش یقینی را با خود به همراه دارد.
علیرضا احمدی دهبالایی