نکته تفسیری صفحه ۶۰۰:
سوره ی تکاثر.... فخرفروشی به مردگان!:
یکی از صفات ناپسند مردم دوران جاهلیت، «فخرفروشی» بوده است. این ویژگی زشت، گاهی چنان بر وجود آنان مسلّط میشد که حتّی به کارهای بد و جنایات خود هم فخر می کردند و در باره ی آنها اشعاری نیز می سرودند.[1] در تاریخ آمده است که دو قبیله ی عرب با یکدیگر تفاخر کردند و به شمار افراد و جمعیت یا اموال و ثروت خود مباهات کردند؛ تا آنجا که برای بالا بردن آمار قبیله شان، به گورستان های خود رفتند و قبرهای مردگانشان را نیز شمردند و به شمار افراد خود افزودند![2] آیات این سوره، با اشاره به آن حادثه ی خفّت بار، و توبیخ و سرزنش آن افرادِ بیخرد، هر نوع تکاثر و فخرفروشی به مال و ثروت یا شمار افراد را محکوم می کند. از دیدگاه اسلام، زیاد بودن ثروت یا فرزندان انسان، هیچ برتری ای برای او ایجاد نمی کند، و تنها عاملِ برتری انسان از نظر قرآن، «ایمان، تقوا و رفتار شایسته» است. از این رو پیشوایان دین با تکاثر و فخرفروشی به شدّت مبارزه کرده اند و آن را از بدترین ویژگی ها برای یک انسان برشمرده اند.
در حدیثی از امیر مؤمنان علی علیه السلام می خوانیم: «دو چیز، مردم را هلاک می کند؛ ترس از فقر [که انسان را به کسب مال و ثروت از هر راهی وا می دارد] و فخرفروشی.»[3] به طور کلّی، منشأ تکاثر و فخرفروشی، بی توجّهی انسان به عظمت و بزرگی خدا و کوچکی و آسیب پذیری خودش است. هنگامی که انسان از این دو نکته غافل شود، خود را بزرگ می پندارد، و برای اثبات این خیال خام، به کارهایی جاهلانه متوسل می شود؛ امّا هنگامی که به خود بیاید و به ضعف و کوچکی اش در برابر خدای بزرگ توجه کند، دیگر دنبال کاری برای بزرگ نشان دادن خویش نمیرود. پیشوای نخست ما چه زیبا در این باره فرموده است:
«انسان را چه به فخر فروختن؟! در ابتدا نطفه ای [بی ارزش] و در انتها مرداری [متعفّن] است؛ نه می تواند [بدون لطف خدا] روزی خویش را تأمین کند و نه قدرت آن را دارد که جلوی مرگ خود را بگیرد.[4]»
البته باید بدانیم که فخرفروشی، تنها به ثروت و شمار افراد خلاصه نمی شود؛ بلکه تکاثر در هر شکلی زشت و ناپسند است. گاهی ممکن است کسی برای فخرفروشی به دیگران، سراغ علم و دانش برود. در حدیثی از پیامبر اسلام صلوات الله علیه میخوانیم که به امام علی علیه السلام فرمود: «ای علی، هر کس علمی بیاموزد تا به وسیله ی آن با افراد نادان بحث و جدل کند، یا با افراد دانا مجادله نماید، یا مردم را به سوی خودش فرا خواند، از اهل آتش خواهد بود.»[5]
[1] - چنانکه بخش عمدهای از اشعار عرب جاهلی مانند برخی از معلقات سبعه در این باره است
[2] - تفسیر نمونه، ج27، ص275
[3] - همان، ص282
[4] - نهجالبلاغه، حکمت454
[5] - منلایحضرهالفقیه، ج4، ص363