شرح و تفسير
از دَر هم شدن جواب‌ها بپرهيزيد
امام عليه السلام در اين كلام حكيمانه به نكتۀ مهمى در مسائل مربوط به پرسش‌ها و جواب‌ها اشاره كرده، مى‌فرمايد:«هنگامى كه جواب‌ها زياد (و دَر هم) شوند حق مخفى مى‌گردد»؛ (إِذَا ازْدَحَمَ الْجَوَابُ خَفِيَ الصَّوَابُ) .
بسيار ديده‌ايم كه سؤالى در مجلسى مطرح مى‌شود و هركس هرچيزى كه به ذهنش آمد به عنوان جواب ذكر مى‌كند و حتى احتمالات ضعيف و پاسخ‌هاى بى‌پايه نيز عنوان مى‌شود، در چنين مجلس و چنان شرايطى روشن است كه حق براى بسيارى مخفى مى‌ماند، زيرا جدا كردن پاسخ حقيقى از آن همه احتمالات گوناگون كار آسانى نيست.
اين سخن درسى براى محققان هم هست كه اصرار نداشته باشند مثلاً در تفسير يك آيه يا يك حديث يا پاسخ يك شبهه، احتمالات زياد و جواب‌هاى متعددى ذكر كنند. چه بهتر كه فشرده‌تر و سنجيده‌تر سخن گويند. به خصوص اين‌كه بسيار ديده‌ايم هنگامى كه جواب‌هاى يك مسئله متعدد مى‌شود و يكى از آن‌ها آسيب‌پذير است، مخالفان، همان يكى را مورد نقد قرار داده و بعد مى‌گويند: مشت، نمونۀ خروار است و پاسخ‌هاى متين را نيز از اين طريق زير سؤال مى‌برند.
ابن ابى الحديد در شرح اين گفتار حكيمانه مى‌گويد: اين مانند آن است كه انسانى در بعضى از مسائل نظرى اشكالى ذكر كند آن هم در حضور جماعتى از اهل نظر، سپس آن‌ها در گفتن پاسخ بر يكديگر پيشى گيرند و هركدام بخواهند بر ديگرى غلبه كنند و هركس هرچه به نظرش آمد ذكر كند. شك نيست كه در اين صورت حق مخفى مى‌شود و اين سخن در واقع به بحث‌كنندگان دربارۀ مسائل مختلف توصيه مى‌كند كه انصاف را در بحث خود با دوستان رعايت كنند و قصد مراء و قهر و غلبه بر ديگرى نداشته باشند.(كه در چنين شرايطى حق مخفى مى‌گردد). ١
علامۀ مجلسى رحمه الله در شرح اين گفتار مى‌گويد: شايد در اين دستور حكيمانه توصيه‌اى به سؤال كنندگان نيز باشد كه يك مسئله را از افراد زيادى پرسش نكنند، زيرا جواب‌هاى متعدد سبب مى‌شود آن‌ها در تشخيص حق، گرفتار شك و ترديد شوند. ٢ البته تمام اين تفسيرها قابل جمع است.
در واقع ازدحام در جواب، شاخه‌اى از شاخه‌هاى افراطگرى است كه در همه چيز مذموم است.
نكته
آداب پاسخ‌گفتن
امام عليه السلام در اين كلام حكيمانه به يكى از آداب مهم پاسخ‌گويى اشاره فرموده و در كلمات ديگرى به آداب ديگرى پرداخته است؛ از جمله پاسخ‌گويى سريع را مذموم شمرده مى‌فرمايد:
«مَنْ أسْرَعَ فِي الْجَوابِ لَمْ يُدْرِكِ الصَّوابَ؛ كسى كه در پاسخ‌گويى شتاب كند به پاسخ صحيح نخواهد رسيد». ٣نيز از حدّت و شدّت برحذر داشته مى‌فرمايد:
«دَعِ الْحِدَّةَ وَتَفَكَّرْ فِي الْحُجَّةِ وَتَحَفَّظْ مِنَ الْخَطَلِ تَأْمَنُ الزَّلَلَ؛ تندى را رها كن و در دليل بينديش و از ياوه گفتن برحذر باش تا از لغزش‌ها در امان باشى». ١
نيز به بعضى از سؤالات بى‌جا اشاره كرده مى‌فرمايد:
«رُبَّ كَلامٍ جَوابُهُ السُّكُوتُ؛ چه بسا سخنى كه جوابش سكوت است». ٢
همچنين توصيه مى‌كند كه هنگام عاجز ماندن از جواب نبايد سكوت را فراموش كرد، مى‌فرمايد:
«إذا غُلبتَ عَلَى الْكَلامِ فَإيّاكَ أنْ تَغْلِبَ عَلَى السُّكُوتِ؛ هرگاه در سخن گفتن مغلوب شدى مبادا در سكوت كردن مغلوب گردى». ٣
امام صادق عليه السلام نيز توصيه مى‌كند كه انسان نبايد هر سؤالى را كه از او كردند پاسخ گويد كه اين كار عاقلان نيست، مى‌فرمايد:
«إِنَّ مَنْ أَجَابَ فِي كُلِّ مَا يُسْأَلُ عَنْهُ فَهُوَ الْمَجْنُونُ» . ٤
آخرين نكته اين‌كه در حكمت ٨٥ از نهج‌البلاغه اين گفتار حكيمانه نيز گذشت:
«مَنْ تَرَكَ قَوْلَ لا أدْرى أُصيبَتْ مَقاتِلُهُ؛ كسى كه جملۀ نمى‌دانم را ترك كند (گاه) خود را به كشتن داده است».