- کیسانیه: گفته شده مذهب شیعه در زمان سه امام اول شیعه، هیچ گونه انشعابی نیافت، ولی پس از ماجرای کربلا و شهادت امام حسین (علیه السلام) پیدایش فرقه‌های مختلف شیعی آغاز شد. [۲] و نخستین فرقه ای که در شیعه پدید آمد، فرقة کیسانیه بود. [۱] در مورد نامیده شدن آنها به کیسانیه اقوال مختلفی وجود دارد [۲] که بنابر قرائن به نظر می‌رسد که قول صحیح آن است که کیسان، رئیس پلیس مختار بن ابی عبید ثقفی بوده که بعد از قتل مختار، طرفداران او را سامان داد. [۳] کیسانیه قائل به امامت محمد بن حنفیه بودند. [۴] که گروهی از ایشان، محمد بن حنفیه را پس از امام حسین (علیه السلام)، امام می‌دانستند و گروهی دیگر از ایشان، محمد بن حنفیه را جانشین امام علی (علیه السلام)، و مهدی موعود می‌دانستند. [۵] چنان که ملاحظه می‌شود کیسانیه امامت را از فرزندان حضرت فاطمه (علیهاالسلام) به محمد حنفیه که فرزند امام علی (علیه السلام) از غیر حضرت فاطمه (علیهاالسلام) بود، منتقل کردند. [۱] پیدایش فرقة کیسانیه پیامد حرکت شیعی مختار بود. [۲] مختار مردم را به انتقام گیری خون امام حسین (علیه السلام) فرامی خواند و ادعا داشت که از سوی محمد بن حنفیه اعزام شده است تا وزیر امین او گردد. [۳] شاید مهم ترین مسأله ای که نویسندگان کتاب‌های ملل و نحل به کیسانیّه نسبت داده اند، عقیده به مهدویت محمّد بن حنفیه است و چنین گفته اند که مختار طرفداران خود را به مهدویت محمّد حنفیه دعوت می‌کرد. بنابر احادیثی که از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) دربارة مهدی رسیده و در جامعه نشر یافته بود، وجه مشخّص و مهمّ عقیده به مهدویت، گرفتن انتقام از ستمکاران و ایجاد حکومت حق و عدالت بود و اوضاع اجتماعی حاکم بر جامعة اسلامی، زمینة رشد چنین تفکّری را تقویت، و پیوستن به مختار را توجیه کرد؛ زیرا مختار موفّق شده بود از کشندگان خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله و ---------- [۲]: سید محمدحسین طباطبایی، شیعه در اسلام، بی نا، بی جا، ۱۳۴۸ ش، صص ۳۲-۳۳؛ فضیلت الشامی، تاریخ زیدیه در قرن دوم و سوم هجری، ترجمة سید محمد ثقفی و علی اکبر مهدی پور، چاپ اول، انتشارات دانشگاه شیراز، ۱۳۶۷، ص ۲۴؛ محسن الویری، زندگی فرهنگی و اندیشه سیاسی شیعیان از سقوط بغداد تا ظهور صفویه، چاپ اول، دانشگاه امام صادق (علیه السلام)، تهران، ۱۳۸۴، ص ۴؛ سید حسین محمد جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمة سید محمدتقی آیت اللهی، چاپ دهم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۸۰، صص ۲۷۷-۲۷۸. [۱]: علی ربانی گلپایگانی، فرق و مذاهب کلامی، چاپ چهارم، مرکز جهانی علوم اسلامی، قم، ۱۳۸۵، ص ۶۴؛ عبدالله فیاض، تاریخ الامامیه (پیدایش و گسترش تشیع)، ترجمة سید جواد خاتمی، چاپ اول، ابن یمین، سبزوار، ۱۳۸۲، ص ۷۵. [۲]: برای آگاهی از اقوال مختلف ر. ک: ابومحمد حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعة، تصحیح و تعلیق سید محمدصادق آل بحرالعلوم، المکتبة المرتضویة، نجف، ۱۳۵۵، ص ۲۳؛ سعد بن عبدالله ابی خلف اشعری قمی، کتاب المقالات و الفرق، تصحیح و تعلیق محمدجواد مشکور، مرکز انتشارت علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۶۱، صص ۲۱ - ۲۲؛ ابومنصور عبدالقاهر بغدادی، ترجمة الفرق بین الفرق در تاریخ مذاهب اسلام، ترجمة محمدجواد مشکور، چاپ چهارم، کتابفروشی اشراقی، تهران، ۱۳۶۷، ص ۱۹؛ ابوالفتح محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، الطبعة الثالثة، منشورات الرضی، قم، ۱۳۶۷ش، ج ۱، ص ۱۳۱ و همچنین ر. ک: صفری فروشانی، غالیان، پیشین، صص ۸۳-۸۴. [۳]: در مورد کیسان و نقش او در قیام مختار، ر. ک: وداد القاضی، الکیسانیة فی التاریخ و الأدب، دارالثقافة، بیروت، ۱۹۷۴، صص ۵۸-۷۰. [۴]: نوبختی، پیشین؛ اشعری قمی، پیشین، ص ۲۱. [۵]: نوبختی، پیشین، ص ۲۶. [۱]: فیاض، پیشین، ص ۷۴. [۲]: سمیرة مختار اللیثی، جهاد الشیعه فی العصر العباسی الاول، الطبعة الاولی، مؤسسة دارالکتاب الاسلامی، قم، ۱۴۲۸ه. ق، ص ۴۱. [۳]: علی بن موسی ابن طاووس، اللهوف علی قتلی الطفوف، ترجمه و تحقیق عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، چاپ هجدهم، دفتر نشر نوید اسلام، قم، ۱۳۸۷، ص ۲۶۱. سلم) و طرفدارانشان انتقام بگیرد و حاکمان ستمگر اموی نیز پس از فاجعة کربلا، خشونت و ستم را به نهایت رسانده بودند. از طرف دیگر، حضور نداشتن محمّد بن حنفیه در کوفه و تبعید او از مکه به طائف و رفتن وی به کوه «رضوی» بعدها زمینة چنین تفکری را بیشتر تقویت می‌کرد. [۴] گفته شده پس از رحلت محمد بن حنفیه، کیسانیه به دسته‌هایی تقسیم شده و انشعاباتی یافتند. [۱] بغدادی (م ۴۲۹ ه) معتقد است که کیسانیه، تیره‌های زیادی بودند که همة آنها از دو دسته ایجاد شده بودند: دسته ای معتقد به زنده بودن محمد بن حنفیه بوده و او را مهدی موعود می‌دانستند و گروه دیگر به وفات او اقرار کرده ولی در جانشینی او اختلاف داشتند. [۲]