این فقره از دعا دو قسمت است : در 2 هفته ی اخیر قسمت اول مطرح شد: خضرت در قسمت اول از سه خٌلق مذموم نام برده و آنها را از القائات شيطانى در قلبها و عقلهاى مردم خوانده است. در قسمت دوم حضرت امام سجاد (علیه السلام) از شش قسم كلام مذموم و ممنوع نام برده و فرموده است: اين سخنان را شيطان به زبان مردم جارى مى‏نمايد.

عقل واقع ‏نگر و #زبان گويا دو خصيصه‏ ى بزرگى است كه آفريدگار حكيم به بشر اعطا فرموده است. اين دو سرمايه‏ى گرانقدر مايه‏ى پيشرفت علم و گسترش دانش در جهان انسان گرديده و او را در شئون مختلف مادى و معنوى به راه تعالى و تكامل سوق داده است. على (علیه السلام) فرموده: دو برترى و فضيلت از جمله‏ى امتيازات اختصاصى انسان است: يكى عقل و آن ديگر منطق، با نيروى عقل، حقايق را فرامى‏گيرد و با نيروى منطق فراگرفته‏ها را به دگران مى‏آموزد. بدبختانه عقل كه چراغ سعادت بشر است در پاره‏اى از موارد تحت تاثير القائات شيطانى قرار مى‏گيرد و حامل انديشه ‏هاى باطل و ناروا مى‏شود و همانگونه که قبلا مطرح شد امام سجاد (علیه السلام) با عبارت: اللهم اجعل ما يلقى الشيطان فى روعى من التمنى و التظنى و الحسد. از القاى شيطان نام برده و تمنى و تظنى و حسد را به طور نمونه ذكر كرده است . زبان نيز از نظر تاثيرپذيرى همانند عقل است و در مواقعى از مسير حق منحرف مى‏شود و به باطل مى‏گرايد و شيطان منويات نامشروع خود را به وسيله‏ ى آن به جريان مى‏اندازد. حضرت على بن الحسين عليهماالسلام در اين قطعه از دعاى «مكارم‏الاخلاق»، به طور نمونه شش مورد را ذكر فرموده است.

1⃣امام (علیه السلام) سخنان بد و كلمات گناه‏آلود را از #فحش آغاز نموده و به پيشگاه خداوند عرض مى‏كند: و ما اجرى على لسانى من لفظه فحش. راغب در مفردات مى‏گويد: فحش و فحشا و فاحشه به هر عمل يا به هر سخنى كه بسيار قبيح و زشت باشد گفته مى‏شود. در عبارت دعا كلمه‏ ى «لسان» و كلمه ‏ى «لفظ» به كار برده شده و اين خود دلالت دارد كه مقصود امام اداى كلمات قبيح است كه شيطان به زبان دشنام گو جارى مى‏نمايد. درباره‏ى قبح فحش و بدى فحاش، روايات زيادى در كتب اخبار آمده كه پاره‏اى از آنها براى مزيد آگاهى شنوندگان محترم ذكر مى‏شود.

رسول اكرم (ص) فرموده: از جمله كسانى كه در صف بندگان بد خدا قرار دارند كسانى هستند كه مردم از مجالست با آنان كراهت دارند زيرا زبانشان آلوده به #فحش و #دشنام است. و نيز آن حضرت فرموده است: بپرهيزيد از فحش كه خداوند فحش و متظاهر به فحاشى را دوست ندارد. حضرت موسى بن جعفر فرموده: خداوند بهشت را حرام نموده بر كسانى كه داراى زبانى فحاش‏اند، حيا و آزرمشان كم است، باك ندارند از اينكه خودشان چه مى‏گويند و باك ندارند كه درباره‏ى آنان چه گفته مى‏شود.

اولياى گرامى اسلام مراقب دوستان و اصحاب خود بودند، اگر در موردى مشاهده مى‏كردند يكى از آنان به مسير باطل مى‏رود و زبانش آلوده به #فحش است تذكر مى‏دادند، او را از آن عمل ناروا كه داشت منع مى‏نمودند و به استغفار و عذرخواهى از پيشگاه حضرت بارى‏تعالى وادارش مى‏ساختند. سماعه مى‏گويد: بر امام صادق (علیه السلام) وارد شدم. حضرت بدون مقدمه به من فرمود: اى سماعه! اين چيست كه بين تو و آن كسى كه عهده‏دار امور شترهاى تو است جريان دارد، بپرهيز از اينكه فحاش باشى، بپرهيز از اينكه با فرياد حرف بزنى و اين و آن را مورد لعن خود قرار دهى. عرض كردم: به خدا قسم او به من ظلم كرده. فرمود: اگر واقعا به تو ظلم نموده است از نظر معنوى نفعى بيشتر عايدت گرديده است. فحش دادن نه از روش ماست و نه اجازه مى‏دهيم كه شيعيان ما نسبت به اين عمل گرايش يابند. تو از خداوند طلب مغفرت كن و اين عمل را تكرار منما. عرض كردم: مى‏روم، #استغفار مى‏كنم، و از اين پس به فحش خود را آلوده نمى‏نمايم.

2⃣دومين كلام مذمومى كه امام سجاد (علیه السلام) در دعاى شريف «مكارم‏الاخلاق» از آن نام برده و شيطان به زبان اشخاص جارى مى‏كند، «هجر» است: الهجر الكلام القبيح، المهجور لقبحه، و اهجر فلان اذا اتى بهجر من الكلام عن قصد و هجر المريض اذا اتى ذلك من غير قصد. راغب مى‏گويد: هجر عبارت از كلام قبيح است، كلامى كه بر اثر قبحش مردم آن را مهجور و متروك ساخته‏اند، وقتى مى‏گويند فلانى هجر گفت يعنى با قصد و اراده، سخن قبيح به زبان آورد و اگر بگويند مريض هجر گفت يعنى بدون قصد، كلمات قبيح ادا كرد.

بعضى از امراض در بيماران موجب اختلالاتى در سخنانشان مى‏شود و در شدت بيمارى بدون اراده و اختيار هذيان مى‏گويند. هذيان گفتن بيمار يكى از مصاديق هجر در كلام است و پس از آنكه بيمار درمان شد و بهبود يافت اين عارضه از او برطرف مى‏شود. بعضى از نظر طبى سالم‏اند اما از ديدگاه اخلاقى بيمارند، اينان بر اثر معاشرت با رفقاى بد و رفت و آمدهاى نادرست در محيطهاى فاسد دچار هجر كلام شده‏اند و در برخورد با افراد، كلمات قبيح و سخنان ركيك و زشت مى‏گويند. اين قبيل افرادند كه شيطان، خواسته‏هاى خود را به زبان آنان جارى مى‏كند و كلمه‏ى هجر كه در دعاى امام سجاد (علیه السلام) آمده است ناظر به گفته‏هاى #لغو و سخنان قبيح اين گروه است. در پاره‏اى از مواقع و برحسب بعضى از حوادث ممكن است افرادى از مسير صحيح منحرف شوند، سخنان هجر و كلمات ناروا به زبان آورند. اولياى دين براى مصون داشتن پيروان خود ضمن روايات، وظايف لازم را تذكر داده‏اند. در پاره‏اى از مواقع و برحسب بعضى از حوادث ممكن است افرادى از مسير صحيح منحرف شوند، سخنان هجر و كلمات ناروا به زبان آورند. اولياى دين براى مصون داشتن پيروان خود ضمن روايات، وظايف لازم را تذكر داده‏اند. در روزگار گذشته وقتى شخص محترمى از دنيا مى‏رفت و صاحبان عزا مجلسى را براى زنان داغدار تشكيل مى‏دادند و بانوان از فاميل و دوستان در آن شركت مى‏نمودند ، زنى را براى نوحه‏سرايى دعوت مى‏كردند تا او با گفته‏ها و نوحه‏هاى خويش مجلس عزا را گرم كند. ممكن بود زن نوحه‏سرا براى تهييج حضار و مهم شمردن مصيبت، سخنان هجر و ناروا به زبان آورد، مثلا به قضاى الهى اعتراض كند و بگويد: آيا از بين بردن چنين جوانى و داغدار ساختن چنين مادرى عدل بود، بار الها! چرا چنين كردى؟ روايت دستور مى‏دهد لا ينبغى للنائحه ان تقول هجرا. نوحه ‏سرايان در ضمن سخنان خويش هجر نگويند و كلمات باطل و ناروا به زبان نياورند.

امام سجاد (علیه السلام) در اين قطعه از دعا قسمتى از گناهان #زبان را از قبيل فحش و هجر و ديگر گناهان نام برده و آنها را به #لسان خود منتسب نموده و در پيشگاه الهى عرض مى‏كند: و ما اجرى على لسانى من لفظه فحش او هجر، مى‏دانيم كه هدف امام در بيان اين قبيل، انسان‏ سازى و تربيت مردم است و اينكه آنها را به زبان خود استناد داده به منظور رعايت #ادب در سخن و حسن #تربيت است وگرنه زبان امام معصوم، منزه و مبرا از اين قبيل كلمات نارواست، به همين جهت وقتى على بن الحسين (علیه السلام) در ايام اسارت، مقابل يزيد بن معاويه‏ ى جنايتكار قرار گرفت و مقتضى ديد كه براى اتمام حجت چند كلمه‏اى با يزيد بگويد، فرمود: اتاذن لى فى الكلام؟ فقال: قل و لا تقل هجرا. قلت و قد وقفت موقفا لا ينبغى بمثلى ان يقول الهجر. ما ظنك برسول‏الله صلى الله عليه و آله لو رآنى فى غل. آيا به من اذن سخن مى‏دهى؟ آن جسور پاسخ داد بگو، اما #لغو و هذيان مگو. امام (علیه السلام) در كمال صراحت فرمود: من در موقع و مقامى قرار دارم كه براى مثل منى شايسته نيست هجر بگويم و بلافاصله فرمود: چه گمان مى‏برى به رسول اكرم (ص) اگر در اين مجلس بيايد و مرا در غل ببيند؟ مقامى را كه امام سجاد و ديگر ائمه ‏ى معصومين عليهم‏السلام در آن قرار دارند مقام امامت و جانشينى بر حق پيمبر اسلام است، مقام رهبرى مردم به امر الهى است. صاحبان چنين مقامى معصوم ‏اند و منزه از سخنان هجر و كلمات ناروا هستند.

3⃣سومين كلام مذمومى كه امام سجاد (علیه السلام) در دعاى «مكارم‏الاخلاق» از آن نام برده و شيطان به زبان اشخاص جارى مى‏نمايد، «شتم عرض» است، يعنى دشنام‏گويى به چيزى كه مرتبط به آبروى يك انسان مسلمان است. العرض موضع المدح و الذم من الانسان سواء كان فى نفسه او فى سلفه او من يلزمه امره. عرض در لغت، موضع مدح و ذم انسان است، خواه آن موضع متعلق به شخص صاحب عرض باشد يا موضع مربوط به اسلاف و پيشينيان او باشد، يا موضع، كسى باشد كه امرش وابسته و مربوط به اوست.

دشنام‏گويى و شتم به عرض يك مسلمان همانند تجاوز به جان و مال اوست و در اسلام، اين هر سه، گناه و حرام است. حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله ضمن سخنان خود در خطبه‏ى حجه‏الوداع فرمود: ايها الناس! ان دماءكم و اموالكم و اعراضكم عليكم حرام الى ان تلقو ربكم كحرمه يومكم هذا فى بلدكم هذا. اى مردم! خونتان و مالتان و عرضتان بر شما حرام است تا موقعى كه خداوند را ملاقات نماييد همانطور كه امروز روز حرام است و اين بلد، بلد حرام.

على (علیه السلام) فرموده: هر كس مى‏تواند خداوند را به گونه‏اى ملاقات نمايد كه دستش به خون مسلمين و اموال آنان آلوده نباشد و همچنين زبانش از تجاوز به عرض مسلمانان سالم مانده باشد به اين مهم اقدام كند و موجبات پاكى و تنزه خود را فراهم آورد.

در صدر اسلام، پيش از آنكه رسول اكرم (ص) به مدينه مهاجرت نمايد، بعضى از مشركين و كفار قريش با آيين الهى و پيشواى دين سخت مخالفت مى‏كردند و اظهار عداوت مى‏نمودند. پس از آنكه پيمبر اسلام (ص) به مدينه مهاجرت فرمود و دين الهى رفته رفته قوت گرفت، عده‏اى از معاندين مردند و عده‏اى در جنگها كشته شدند و سپس پسرانشان به اسلام گرايش يافتند و دين حق را پذيرا شدند، گاهى مسلمانان در برخورد با آنان پدرانشان را به بدى ياد مى‏كردند و به عرض آنان با نام بردن اسلافشان اهانت مى‏نمودند. پيشواى اسلام در مواردى اين عمل را منع نمود و اجازه نمى‏داد مسلمانى به علت انحراف پدرش مورد اسائه‏ى ادب قرار گيرد. عكرمه بن ابى‏جهل يكى از افرادى بود كه پس از گذشت مدتى از كشته شدن پدرش در جنگ بدر، قبول اسلام نمود و جريان امرش چنين بود: براى عكرمه سفر دريا پيش آمد. بين راه دچار طوفان گرديد. در همان جا با خداوند بزرگ پيمان بست كه اگر از دريا نجات يافتم نزد رسول اكرم (ص) بروم و ايمان بياورم. خداوند او را نجات داد. حضور پيشواى اسلام شرفياب شد و ايمان آورد. حضرت از جا حركت كرد، با او معانقه نمود و به او خوشامد گفت. مسلمانان در برخورد با وى مى‏گفتند: اين پسر دشمن خدا، ابى ‏جهل است. عكرمه از اين امر به رسول گرامى (ص) شكايت برد و حضرت مسلمانان را از اين عمل منع فرمود. نام پدر را در حضور فرزند بردن و او را به بدى ياد كردن هتك به عرض و آبروى فرزند است، او را تحريك مى‏كند، مهياى دفاع مى‏شود و به گفته‏ى وى پاسخ مى‏گويد، و همين امر مى‏تواند منشاء اختلاف شود، و اگر گسترش يابد وحدت جامعه را بر هم مى‏زند. به همين جهت پيامبر گرامى مردم را از اين عمل ناروا برحذر داشته است.