حضرت على (ع) ضمن نامه ‏ى حكيمانه و پرمحتواى خود كه به فرزندش امام مجتبى (ع) نوشته، از اصل دعا نام برده و بدون واسطه بودن آن را نيز خاطرنشان فرموده است: و اعلم ان الذى بيده خزائن السماوات و الارض قد اذن لك فى الدعاء و تكفل لك بالاجابه و امرك ان تساله ليعطيك و تسترحمه ليرحمك. و لم يجعل بينك و بينه من يحجبك عنه و لم يلجئك الى من يشفع لك اليه. فرزند عزيز! آن كسى كه تمام خزاين آسمانها و زمين در دست اوست، به تو اجازه‏ ى دعا داده و خود اجابت آن را تكفل نموده است، به تو امر نموده او را بخوانى تا عطايت فرمايد، رحمتش را درخواست كنى تا مشمول رحمتت قرار دهد. بين خود و بين تو حاجب و دربانى قرار نداده و تو را ملجا نساخته است كه براى دعا شفيعى با خود بياورى.

دعا باب رحمت واسعه ‏ى الهى است، دعا مى‏تواند بزرگترين مشكل را با كوچكترين درخواست حل كند و مهمترين تمناى دعاكننده را به آسانى برآورده سازد.

امام باقر (ع) فرمود: لقد غفر الله تعالى لرجل من اهل الباديه بكلمتين دعا بهما خداوند مرد باديه‏ نشينى را براى دو كلمه دعا كه به زبان آورد، مشمول مغفرت خود قرار داد. عرض شد: آن دو كلمه چه بود؟ فرمود: به پيشگاه خداوند عرض كرد: اللهم ان تعذبنى فانا اهل ذلك و ان تغفر لى فانت اهل ذلك بار الها! اگر عذابم نمايى من شايسته‏ ى عذابم، و اگر ببخشى و عفوم فرمايى تو شايسته‏ ى عفو و مغفرتى.

سليمان بن عمرو مى‏گويد: از امام صادق (ع) شنيدم كه فرمود: ان الله عز و جل لا يستجيب دعاء بظهر قلب ساه فاذا دعوت فاقبل بقلبك ثم استيقن بالاجابه. خداوند مستجاب نمى‏كند دعايى را كه با قلب غافل انجام مى‏شود. موقع دعا با حضور قلب از پيشگاه الهى درخواست كن و به اجابت آن مطمئن باش. و ان لا يسال فوق قدره فانه يستحق الحرمان. بالاتر از قدر خود دعا نكند و از خداوند نخواهد، كه چنين شخصى شايسته‏ ى محروميت است.

يكى از امورى كه در دعا اهميت دارد و بايد همواره به خاطر دعاكننده باشد، اين است كه : درخواستش برخلاف قوانين خلقت و سنن آفرينش نباشد، كسى دعا نكند كه هميشه جوان بماند و كبر سن او را پير ننمايد، دعا نكند كه به خواب و استراحت نيازمند نباشد و بتواند در طول عمر، شبانه‏روز كار كند و از سود آن بهره‏مند گردد، دعا نكند كه هرگز حافظه ‏اش ضعيف نشود و هميشه قدرت حفظش محفوظ باشد و هر چه را كه در نوجوانى فراگرفته تا پيرى از ياد نبرد، و ديگر امورى از اين قبيل كه نمى‏تواند موضوع دعا باشد و مورد درخواست از بارى تعالى.

به هر نسبت كه دعاكنندگان از تعاليم دينى آگاهى بيشتر داشته باشند و موانع استجابت را بهتر بشناسند و در موقع دعا آنها را برطرف سازند، مى‏توانند به گونه‏اى دعا كنند كه خواسته‏ها و تمنياتشان واجد صلاحيت استجابت باشد.

رسول اكرم صلى الله عليه و آله و ائمه ‏ى معصومين عليهم‏السلام كه خود مربى مسلمين و معلم مدرسه ‏ى انسان ‏سازى بودند، اين نكات را كاملا رعايت مى‏نمودند، از اين رو دعاهاى آنان درباره ‏ى مردم و درباره‏ ى خودشان مستجاب بود. حتى به موجب بعضى از روايات، كسانى از ائمه ‏ى طاهرين عليهم‏السلام در حكومت جباران گاهى در چند قدمى مرگ قرار گرفته‏اند و با دعا و توجه به حضرت بارى تعالى خطر را گردانده‏اند و از مجلسى كه بنا بود در آن كشته شوند، به سلامت و در كمال عزت خارج شده‏اند.

مهمترين مانعى كه سد راه استجابت دعاست، نقض معرفت در #توحيد و كمبود #ايمان دعاكنندگان است. اين مانع به قدرى قوى و مهم است كه اگر دعايى با وجود تمام شرايط استجابت، فاقد توحيد كامل و ايمان تمام باشد، فيض استجابت شامل آن دعا نمى‏شود، و اين مهم در خلال روايات با تعبيرهاى مختلفى خاطرنشان گرديده و قطعه ‏ى دعاى شريف «مكارم‏الاخلاق» امروز، شاهدى است واضح و براى عموم مسلمانان درسى است آموزنده و سعادت آفرين. و لا ترد دعائى على ردا، فانى لا اجعل لك ضدا، و لا ادعو معك ندا. بار الها! دعاى مرا به خودم برنگردان و از استجابت محرومم مفرما، زيرا من در مقام توحيد : نه براى تو مخالف و ضدى قرار داده‏ام و نه با تو مماثل و همتايى را خوانده‏ام.

امام (ع) در آغاز كلام عرض مى‏كند: بار الها! دعاى مرا به خودم برنگردان، آنگاه كلام خود را با «فاء» سببيت شروع نموده و دليل آورده كه : من نه براى تو ضد و مخالفى قرار داده‏ام و نه براى تو مماثل و همتايى را خوانده‏ام، پس به اين سبب دعاى چنين انسان موحدى شايسته‏ ى استجابت است.

كلمه ‏ى «#ضد» و كلمه‏ ى «#ند»

* الضد هو عند الجمهور يقال لموجود فى الخارج مساو فى القوه لموجود آخر ممانع له. «ضد» نزد عموم اهل لغت گفته مى‏شود به موضوعى در خارج كه مساوى است در قوه با موجود ديگر و مانعى است براى آن.

* «الند» المثل، يقال: ما له «ند» اى ما له من نظير. جمع: انداد. «ند» به معناى مثل است، گفته مى‏شود: براى فلان موضوع ندى نيست، يعنى نظير ندارد، جمع «ند»، «انداد» است.