از جمله‏ ى وظايفى كه پيروان اسلام برا ى خودسازى و اصلاح نفس خويش به عهده دارند، اين است كه همه روزه با دقت به حساب خود برسند و نيك و بدها ى آن روز را با دقت بررس ى نمايند. محاسبه‏ ى نفس به معنا ى فروافكندن پرده‏ ى #غفلت است، محاسبه‏ ى نفس به معناى از خوب و بد گفتار و رفتار خويش آگاه شدن است، محاسبه‏ ى نفس پرونده‏ ى اعمال آدمی را در پيش رويش می‏گشايد، از گناهان و لغزشهايى كه مرتكب شده است آگاهش می‏سازد و او را وامی‏دارد تا با استغفار از خالق و استرضاى از مخلوق، لكه‏ها ى تيره را از صفحه‏ ى اعمال خود بزدايد و بار مسئوليت خويش را سبك كند. اين موفقيت بزرگ نصيب كسانى می‏شود كه محاسبه‏ ى نفس را جد ى بگيرند و با تصميم قاطع به تصفيه‏ ى حسابها همت گمارند.

ائمه‏ ى معصومين عليهم‏السلام از اينكه عده‏ ى زياد ى از مسلمانان به حساب نفس خود رسيدگى نمی‏كنند و ايام عمر را به #غفلت می‏گذرانند، متاثرند و افسوس می‏خورند. بعضى از آن بزرگواران در ايام حيات خود مراتب آزردگى خاطر خويشتن را به زبان می‏آوردند و دعا می‏كردند كه اينان پس از مرگ از عمل خود دچار ندامت نشوند. على (علیه السلام) ضمن يكى از خطبه‏هاى خود، چنين فرموده است: فَيالَها حَسْرَةً عَلى‏ ذى‏ غَفْلَةٍ انْ يَكُونَ عُمُرُهُ عَلَيْهِ حُجَّةً، وَ أَنْ تُؤَدِيَّهُ أَيَّامُهُ إِلى‏ شِقْوَةٍ! نَسْأَلُ اللَّهَ سُبْحانَهُ أَنْ يَجْعَلَنا وَ إِيَّاكُمْ مِمَّنْ لاتُبْطِرُهُ نِعْمَةً وَ لاتُقَصِّرُ بِهِ عَنْ طاعَةِ رَبِّهِ غايَةٌ وَ لاتَحُلُّ بِهِ بَعْدَ الْمَوْتِ نَدامَةً وَ لاكآبَةٌ. #نهج_البلاغه_خطبه_64 افسوس بر هر انسان غافلى كه عمرش بر او حجت باشد و ايام زندگيش بر وى منجر به شقاوت گردد. از پيشگاه خداوند می‏خواهيم كه ما و شما را از كسانى قرار ندهد كه نعمت الهى آنان را به كفران و طغيان كشانده، هدف باطلش وى را به تقصير در طاعت واداشته و بر اثر اين اعمال نادرست، پس از مرگ به پشيمانى و اندوه دچار شده است. خلاصه آنکه غفلت از محاسبه‏ ى نفس در دار دنيا ممكن است بسيارى از مسلمانان را در روز حساب قيامت با مشكلات بزرگى مواجه نمايد و آنان را در معرض عذاب سنگين الهى قرار دهد.

#غفلت بسيار مهم و خطرناك كه موجب كفر به خداوند و عذاب عظيم قيامت می‏شود، غافل ماندن از آيات الهى و بى ‏اعتنايى به دلايل و شواهد توحيد است. موقعى كه تمام توجه يك انسان به زندگى دنيا و امور مادى معطوف می‏گردد، خود را فراموش می‏كند، انسانيت خويش را از ياد می‏برد، به نداى عقل، به دعوت معرفت فطرى، و به قضاوت عادلانه‏ ى وجدان اخلاقى كه ودايع الهى و سرمايه‏ ها ى ارزشمند انسانى هستند بى ‏اعتنا می‏شود، آيات خدا را كه راه نيل به توحيد است دقت نمی‏كند، و سرانجام اين غفلتها موجب كفر او می‏شود و زمينه‏ ى عذاب شديد قيامتش را فراهم می‏آورد. ان الذين لايرجون لقاءنا و رضوا بالحيوه الدنيا و اطمانوا بها و الذين هم عن آياتنا غافلون. اولئك ماويهم النار بما كانوا يكسبون. آنانكه به لقاى خداوند و بازگشت به سو ى او عقيده ندارند، فقط به زندگى دنيا خشنود و مطمئن‏اند و همچنين كسانى كه از آيات الهى غافل ‏اند به كيفر اعمالى كه مرتكب شده ‏اند، جايگاهشان در قيامت، آتش دوزخ خواهد بود.

كلمه‏ ى «#ذكر» الذكر بالكسر له معنيان: احدهما التلفظ بالشيئ ى و الثان ى احضاره ف ى الذهن بحيث لا يغيب عنه. «ذكر» دارا ى دو معنى است: اول، تلفظ نمودن و به زبان آوردن چيزى است. دوم، حاضر ساختن چيزى در ذهن به طور ى كه از صفحه‏ ى خاطر غايب نشود. در روايات اوليا ى اسلام، كلمه‏ ى « ذكر » به هر دو معنى در مورد ياد بارى تعالى آمده است، ولى ذكر قلب بالاتر از ذكر زبان است، زيرا ذكر قلب است كه می‏تواند افراد را به راه طاعت الهى سوق دهد و از معصيت بازدارد.

امام صادق (علیه السلام) فرمود: از شديدترين فرايض خداوند بر مردم، يكى انصاف دادن از ناحيه‏ ى خودت نسبت به دگران، دوم تعاون برادر مسلم در مالت، و سوم بسيار در ياد خدا بودن. سپس فرمود: مرادم از «ياد خداوند» ذكر به زبان نيست با آنكه به زبان ياد خدا بودن ذكر است، بلكه مرادم از ذكر خداوند در زمينه‏ ى حلال و حرام الهى است، اگر چيزى طاعت است، عمل كند و اگر معصيت است، ترك گويد.

ان من اشد ما فرض الله على خلقه انصافك الناس عن نفسك و مواساتك اخاك المسلم فى مالك و ذكر الله كثيرا. اما انى لا اعنى سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اكبر، و ان كان منه، لكن ذكر الله عند ما احل و حرم، فان كان طاعه عمل بها و ان كان معصيه تركها.

ذكر قلبى به اعتبار آثار و نتايج مفيدى كه از خود به جا ى می‏گذارد، ارزشهاى معنو ى متفاوت دارد. مهمترين اثر ذكر قلبى آن است كه بتواند انسان را از گناه منصرف كند و سد راه هوى و شهوات نفسانى گردد. اميرالمومنين (علیه السلام) فرمود: الذكر ذكران: ذكر الله عز و جل عند المصيبه و افضل من ذلك ذكر الله عند ما حرم الله عليك فيكون حاجزا. ذكر حضرت بارى تعالى دو قسم است: يكى ذكر خداوند است در موقع مصيبت، و برتر از آن ذكر خداوند است در مورد محرمات الهى كه بتواند ياد خدا آدمی را از گناه بازدارد.

حب مال و علاقه به تكثير ثروت از جمله امورى است كه می‏تواند در زمينه‏ ى تجارت و داد و ستد، آدمی را از مسير پاكى و درستكار ى منحرف كند و به اعمال خائنانه و خلاف انصاف و انسانيت وادار سازد.سودجويى قادر است انسان عاشق مال را از طرفى چنان مجذوب نمايد كه از اطاعت الهى و اداى فرايض يوميه بازماند، متوجه نشود كه وقت نماز رسيده و بايد امر الهى را اجابت كند يا اگر متوجه شود، جاذبه‏ ى مال نگذارد از جاى برخيزد و به نداى پروردگار #لبيك گويد، و از طرف ديگر برا ى نيل به منافع بيشتر، در انجام معاملات به انواع گناهان از قبيل ربا و خيانت، تقلب و دروغ، اغفال مشتر ى و قسمتها ى خلاف واقع، احتكار و كم‏فروشى، و ديگر اعمالى از اين قبيل دست بزند و راه فساد و تباهى را در پيش گيرد.بازرگانان و پيشه‏ ورانى كه مومن واقعى هستند و همواره دلشان در ياد خداوند است، از اين قبيل خطرات و آلودگيها مصون و محفوظ اند، قرآن شريف درباره‏ ى اينان فرموده: رجال لا تلهيهم تجاره و لا بيع عن ذكر الله. مردان باايمانى كه از خلق و خو ى مردانگى برخوردارند، تجارت و داد و ستد، آنان را از ياد خداوند غافل نمی‏نمايد و به انحراف گرايش نمی ‏يابند، اوامر الهى را اطاعت می‏كنند و از منهياتش اجتناب می‏نمايند و عمر را به پاكدامنى و درستكارى می‏گذرانند.

على (علیه السلام) فرموده: من عمر قلبه بدوام الذكر حسنت افعاله فى السر و الجهر. كسى كه دل خود را با ياد دائمی خداوند آباد نمايد، كارهايش در پنهان و آشكار نيكو خواهد بود.

خداوند در قرآن شريف به پيمبر گرامی (ص) دستور داده: و اذكر ربك فى نفسك تضرعا و خيفه. در اعماق قلبت با حال تذلل و تضرع آميخته به خوف، در ياد پروردگارت باش. گرچه مخاطب آيه، رسول گرامی اسلام (ص) است، ولى اين دستور آموزشى است به تمام اهل ايمان، زيرا كسى كه در دل خداوند را به ياد دارد، از خلوص واقعى برخوردار است اما ذكر به زبان ممكن است در پاره ‏اى از مواقع رنگ ريا به خود بگيرد. علاوه بر اين، ذكر قلب است كه اعمال بدن را اصلاح می‏كند و آنها را به مسير صحيح كه مرضى بار ى تعالى است هدايت می‏نمايد.

به موجب بعضى از روايات ، پاداش ذكر قلب آنقدر بزرگ است كه جز ذات اقدس الهى كسى نمی‏داند. زراره كه از اصحاب امام باقر و امام صادق عليهماالسلام بود، از يكى از آن دو امام (علیه السلام) حديث نموده كه فرمود: ملك مامور ثبت اعمال مردم نمی‏نويسد مگر آن را كه خودش شنيده است و خداوند در قرآن شريف فرموده: و اذكر ربك فى نفسك تضرعا و خيفه «پروردگارت را در دل ياد كن به حال تضرع و ترس». امام (علیه السلام) فرمود: عظمت ثواب اين ذكر را كه بنده در نفس خود انجام داده است، جز خداوند كسى نمی‏داند.

به ياد حضرت حق بودن در قلب، ضامن حسن اجراى احكام الهى است.كسى كه همواره دلش به ياد خداوند باشد و خويشتن را در حضور مقدس او احساس نمايد، هرگز فكر مخالفتش را در سر نمی‏پرورد و مطيع بى‏ قيد و شرط ذات اقدس او خواهد بود. البته اين موفقيت عظيم نصيب اولياى بزرگ الهى است، اما افراد عادى كه به خداوند ايمان دارند ولى به ياد دائمی او موفق نيستند، بايد مراقبت كنند در مواقعى كه می‏خواهند قدمی بردارند و حقوق ديگران به آن وابستگى دارد، حتما به ياد خدا باشند تا در پناه او از خطا و تضييع حقوق اين و آن مصون بمانند. رسول اكرم (ص) فرمود: اذكر الله عند همك اذا هممت و عند لسانك اذا حكمت و عند يدك اذا قسمت. به ياد خداوند باش در كنار تصميمت وقتى همت می‏گمارى و در كنار زبانت وقتى حكم می‏كنى و در كنار دستت موقعى كه تقسيم می‏نمايى.