💢 خلاصه ای از بیست و هفتمین نشست تخصصی #کارگروه_عفافگرایی_و_تربیت_جنسی پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد 💢 در تاریخ چهارشنبه 22 آبان 1398 💢 با عنوان: پیش برنده ها و بازدارنده های #عفاف_و_حجاب در #دانشکده_پزشکی مشهد 💢 ارائه دهنده: دکتر معصومه #محمدحسین_زاده https://eitaa.com/umefafgaraei

به نام خدا 🔶دکتر محمدحسین زاده: 🔻مباحثی که در این جلسه ارائه می گردد، ارائه بخشی از یافته های بدست آمده از رساله دکتری اینجانب با عنوان "تبیین برنامه درسی پنهان عفاف و حجاب دانشکده پزشکی مشهد مبتنی بر نظریه زمینه ای" می باشد که سال گذشته با راهنمایی آقای دکتر #سعیدی_رضوانی صورت گرفته است. 🔻برنامه‌های درسی نقش بسیار مهمی در تحقق اهداف و رسالت‌های آموزش عالی از نظر کمی و کیفی دارند. واژه برنامه درسي در معناي وسيع آن «به آنچه مدارس یا دانشگاه ها تدريس مي‌كنند» اطلاق مي‌شود. #برنامه_‌درسی_‌پنهان یا نامریی به آنچه در خارج از چارچوب برنامه‌ درسی تجویزشده و به‌موازات اجرای آن تدریس یا آموخته می‌شود، اطلاق می گردد. یکی از رسالت‌های مهم نظام‌های آموزشی از جمله آموزش عالی، تربیت ارزشی و شکل‌گیری هویت ارزشی در بین فراگیران است و یکی از ارزش‌های مهم و حیاتی در اسلام رعایت عفاف و حجاب است. عوامل مختلفی بر میزان رعایت عفاف و حجاب اسلامی در دانشجویان تأثیرگذارند که نظام آموزشی یکی از مهم‌ترین عوامل در این زمینه است. پژوهش‌ها نشان داده که آموزش عالی در این زمینه با چالش‌هایی روبرو بوده و وضعیت رعایت عفاف و حجاب در جامعه به‌ویژه در بین نسل جوان تحصیل‌کرده، چندان مناسب نیست. نتایج مطالعات انجام شده حاکی از این است که تنها برای 23 درصد جوانان، #پوشیدگی لباس مهم است. تحقیقات دیگر نیز کاهش معنادار هویت دینی به‌ویژه در بحث رعایت عفاف و حجاب و یادگیری انحرافات اخلاقی، جنسی و کاهش حساسیت در مورد #عفاف_و_حجاب ازجمله #یادگیری_های_پنهان دوران دانشجویی قلمداد می‌شود. https://eitaa.com/umefafgaraei

🔶دکتر محمدحسین زاده: 🔻نقش برنامه های درسی در #عفاف_و_حجاب 🔻به نظر می رسد یکی از عوامل مؤثر در ایجاد این چالش‌ها، نظام آموزش عالی و برنامه‌های درسی است که یکی از رسالتهای مهم آن ترویج و نهادینه‌سازی ارزش‌ها (در اینجا التزام به رعایت حریم عفاف و حجاب) می‌باشند. با توجه به مطالب مطرح‌شده، ضروری است که مشخص شود چرا وضعیت این‌گونه است؟ واقعیت آن است که ماهیت و چیستی برنامه ‌درسی ‌پنهان، همواره محل نزاع بوده است. شاید دلیل اصلی این نزاع را بتوان در مبهم بودن خود واژه برنامه ‌درسی و از سوی دیگر در واژه ‌پنهان آن جستجو کرد. جکسون، برنامه درسی پنهان را یادگیری‌های ناشی از جنبه‌های غیر آکادمیک مدرسه می داند که شامل عناصر قدرت، جمعیت و تشویق بوده و در کلاس درس آموزش داده می‌شوند. در این پژوهش تلاش شد که به تبیین برنامه درسی پنهان عفاف و حجاب دانشکده پزشکی مشهد پرداخته شود تا مشخص شود که آموخته های غیررسمی و غیرآکادمیک دانشجویان حاصل از تحصیل در دانشگاه علوم پزشکی مشهد در این زمینه چیست و این یادگیری ها طی چه فرایندی و بر اثر چه عواملی حاصل شده است؟ 🔻این مطالعه یک پژوهش کیفی از نوع گراندد تئوری بود. دانشکده پزشکی مشهد به عنوان محیط پژوهش انتخاب شد. دلیل این #انتخاب، حضور افراد در مشاغل و رشته های علوم پزشکی با توجه به شرایط و الزامات این مشاغل از جمله تماس نزدیک با بیماران (اعم از زن و مرد)، شرایط ویژه اورژانسی آنان، حساسیت های خاص این رشته ها و...، ممکن است رعایت حریم عفاف و حجاب را با یکسری چالش ها مواجه نماید. که از طریق فرهنگ سازی صحیح در این زمینه می توان به رفع این چالش ها کمک نمود. 🔻شرکت کنندگان در پژوهش، دانشجویان پزشکی ای که در سال تحصیلی 97-95 دانشجوی دانشکده پزشکی بودند که از ابتدای دوره پزشکی در این دانشکده بودند، اساتید (و مدیران) و کارکنان این دانشکده، بودند که تجربه مناسبی در زمینه آموزش پزشکی عمومی داشتند. در مجموع با 57 مشارکت‌کننده شامل 30 نفر دانشجو، 12 نفر عضو هیأت علمی (و مدیر آموزشی) و 15 نفر کارمند دانشگاه علوم پزشکی مشهد مصاحبه انجام شد. 🔻پس از مدت‌ها از شروع پژوهش و به‌ویژه ماه‌ها تلاش جهت حضور در بین دانشجویان، اساتید و کارکنان پزشکی در فضاهای رسمی و غیررسمی آموزشی و مصاحبه با افراد مختلف، پیاده کردن مصاحبه‌ها، مطالعه مستمر آن‌ها، کدگذاری و تحلیل آن‌ها مقوله‌های متعددی ظهور یافت که ارتباط میان آن‌ها به‌ مرور زمان آشکارتر می‌شد. در حین و پس از انجام مصاحبه‌های مختلف این احساس به وجود آمد که یک روح کلی حاکم بر مصاحبه‌های انجام‌گرفته و مقوله‌های ظهور یافته وجود دارد و شرکت‌کنندگان مختلف به شیوه‌های مختلف سعی بر آن دارند که توجه پژوهشگر را به آن جلب نمایند، این روح کلی و درک شهودی حاصل از یافته‌های پژوهش، به نام "آنومی #هویت_یابی_عفافگرایی" نام‌گذاری شد و تبیین ارتباط میان مقوله‌ها بر اساس آن انجام گرفت. https://eitaa.com/umefafgaraei

🔻چرا "آنومی هویت‌یابی #عفافگرایی"؟ 🔻اصطلاح "آنومی هویت‌یابی عفاف گرایی" به این دلیل در این پژوهش استفاده شد که این اصطلاح قادر است تجارب زیسته شرکت‌کنندگان در پژوهش را در مورد برنامه‌درسی ‌پنهان عفاف و حجاب دانشکده پزشکی مشهد، به بهترین وجه به تصویر بکشد. یافته‌های پژوهش نشان داد دانشجویان با ورود به دانشکده به‌عنوان دانشجو پزشکی از ابتدای دوره تا انتهای دوره، تجارب یادگیری بسیاری را در زمینة مباحث عفاف و حجاب پشت سر می‌گذرانند که به نگرش و رفتار دانشجویان در این زمینه جهت می‌دهد. آن‌ها طی دوره دانشجویی از قِبَل قرارگیری در محیط آموزشی جدید و برخورداری از فرصت‌های یادگیری حیطه پزشکی ازجمله کسب جایگاه و پرستیژ یک دانشجوی پزشکی، حضور در موقعیت‌های بالینی و شرایط و الزامات آن مانند تماس نزدیک با بیماران (اعم از زن و مرد)، شرایط ویژه اورژانسی آنان، حساسیت های خاص این موقعیت‌ها (که رعایت حریم عفاف را ممکن است با یکسری چالش‌ها مواجه نماید) و به‌طورکلی تحصیل در دانشکده پزشکی و مواجهه با تمام ابعاد آشکار و ‌پنهان آن، برنامه‌درسی ای را تجربه می‌نمایند و تجارب یادگیری در زمینة عفاف و حجاب را کسب می‌نمایند که چندان با رسالت‌های پیش‌بینی‌شده برنامه‌درسی رسمی در این زمینه انطباق ندارد. درواقع بسیاری از دانشجویان در مواجهه با سیستم آموزشی جدید متناسب با برداشت شان از دانشکده پزشکی، جو پزشکی، دانشجوی پزشکی بودن، حرفه پزشکی، حرفه‌ای بودن و شأنیت یک پزشک، نوعی تجربه هویت‌یابی مرتبط با عفاف و حجاب را در موقعیت جدید به‌عنوان یکی از پزشکان آینده سپری می‌کنند. https://eitaa.com/umefafgaraei

🔻آن‌ها به‌عنوان یک دانشجو که در یک جامعه اسلامی مشغول به تحصیل پزشکی هستند، حداقل از لحاظ فکری و تئوریکی می‌خواهند بدانند که در مواجهه با موقعیت جدید و قرارگیری در فضای پزشکی با تمام اقتضائات خود، چگونه باید خود را با #ارزش_های_جامعه_اسلامی به‌ویژه در خصوص رعایت حریم عفاف و حجاب وفق بدهند. آن‌ها به‌طور مستمر با موقعیت‌هایی در فضای پزشکی روبه‌رو می‌شوند که با پیش‌فرض‌های ذهنی و تجارب زیسته ایشان در خصوص رعایت حد و حدود شرعی (و حتی عرفی) پوشش و تعامل با جنس مخالف تا قبل از دوره دانشجویی #تعارض زیادی دارد. سؤالات و ابهامات زیادی در این زمینه در ذهن ایشان شکل می‌گیرد و آنان را مجبور به رجوع دوباره به طرح‌واره‌ها و پیش‌فرض‌های ذهنی خود در زمینۀ #عفاف_و_حجاب می‌کند. آن‌ها تلاش و درگیری لااقل ذهنی را به‌منظور جستجوی هویت مناسب با این جو دنبال می‌نمایند تا بفهمند که شخصیت و تمامیت یکپارچه و یگانه‌ای که ایشان باید در این خصوص داشته باشند، چیست و چگونه می‌توانند با آن انطباق یابند. به‌عبارت‌دیگر چنین به نظر می‌رسد که آن‌ها نوعی هویت‌یابی عفاف گرایی مبتنی بر حرفه‌ را تجربه می‌نمایند که برنامه‌ریزی چندانی در خصوص این هویت‌یابی توسط دانشگاه انجام‌ نشده است. https://eitaa.com/umefafgaraei

🔶دکتر محمدحسین زاده: 🔻فرایند هویت‌یابی #عفافگرایی، تجربه‌ای است که تقریباً از ابتدا تا انتهای دوره تحصیل در دانشکده پزشکی را شامل می‌شود و دانشجویان لااقل از لحاظ ذهنی و فکری در تمام محیط آموزشی با آن درگیر هستند و دست‌وپنجه نرم می‌کنند. این هویت‌یابی به‌صورت مستقیم رفتار دانشجویان درزمینة عفاف و حجاب را هدایت می‌کند. 🔻دانشجویان در بدو ورود به دانشکده پزشکی مشهد از هر خانواده و فرهنگی که بوده اند با توجه به اعتقادات مذهبی غالب بر جامعه اسلامی، تجربه دوره تحصیل در آموزش‌وپرورش و بخصوص دوره دبیرستان، همچنین برداشت شان از حضور در یک سازمان آموزشی بسیار مهم جامعه اسلامی به نام دانشگاه، هنگام حضور در جامعه اسلامی و به‌ویژه محیط‌های آموزشی دارای حجاب اسلامی مناسب، #پوشش رسمی و ظاهری نسبتاً ساده بوده اند. آن‌ها حداکثر #نزاکت را در برخورد با جنس مخالف به‌ویژه دانشجویان پسر رعایت می‌کردند. https://eitaa.com/umefafgaraei

🔻به‌عبارت‌دیگر دانشجویان ورودی با توجه به پیشینه خانوادگی و تصوری که از جامعه اسلامی به‌عنوان یک محیط اجتماعی (که بیشتر افراد آن مسلمان هستند و به‌ویژه دانشگاه اسلامی به‌عنوان یک محیط علمی) داشتند تلاش می‌کردند سبک پوشش و تعامل متناسب با این برداشت داشته باشند. تقریباً اکثریت دانشجویان از هر خانواده و فرهنگی به اصول پذیرفته‌شده جامعه در زمینة رعایت عفاف و حجاب حداقل در جامعه و به‌ویژه محیط آموزشی مقید بودند و به آن احترام می‌گذاردند و آن را به‌عنوان یک قانون لازم‌الاجرا می‌پنداشتند که شک و تردید زیادی در آن وجود ندارد. در اینجا رعایت عفاف و حجاب توسط دانشجویان رنگ و بوی مذهبی تری داشت. گستره و عمق آن زیاد بود و تقریباً تمام محیط‌های اجتماعی مختلط به‌ویژه محیط‌های اداری را شامل می‌شد. 🔻در مرحله اول یا همان هویت‌ عفاف گرایی هنجاری که تقریباً از ابتدای دوره پزشکی شروع می‌شود و تا حدود پایان دوره فیزیوپات پزشکی طول می‌کشد، دانشجویان با توجه به ورود به دانشکده پزشکی به‌مثابه یک محیط آکادمیک و تصوری که از دانشگاه اسلامی به‌عنوان یک محیط علمی و رسمی دارند و ویژگی‌های آموزشی دانشکده، همچنان تلاش می‌کنند سبک پوشش و تعامل متناسب با این برداشت داشته باشند. به همین دلیل پوشش و تعاملات آنان تا حد زیادی همچنان رسمی و مبتنی بر قوانین دانشگاه اسلامی است. در این مرحله، تصور دانشجویان از مقوله رعایت عفاف و حجاب تقریباً همچنان بر اساس هنجارهای پذیرفته‌شده جامعه و دانشگاه اسلامی است و رنگ و بوی نسبتاً مذهبی‌ دارد و تا حدی قابلیت قضاوت در خصوص عفاف و حجاب خود و دیگران مبتنی بر معیارهای اسلامی را دارا است. دامنه و گستره رعایت عفاف و حجاب در این مرحله تقریباً گسترده است و بیشتر فضاهای جامعه اسلامی به‌ویژه محیط‌های دولتی و اداری را همچنان شامل می‌شود، به همین دلیل به این مرحله، هویت‌ #عفافگرایی هنجاری اطلاق شد. https://eitaa.com/umefafgaraei

🔻دانشجویان در این مرحله همچنان عمق بیشتری برای رعایت عفاف و حجاب قائل هستند و علاوه بر ظاهر، اعتقاد مذهبی به این امر و اخلاص در نیت را نیز تا حدی شامل می‌شود. رعایت عفاف و حجاب در این مرحله به‌عنوان یک دستور دینی مورد قبول است و بیشتر آنان بر این باورند که باید در جامعه اسلامی به آن وفادار باشند. هرچند جو سیاسی اجتماعی جامعه و باورها و ارزش‌های فکری و فرهنگی جامعه به‌عنوان شرایط زمینه‌ای و پیشینه مذهبی دانشجو، پیشینه فرهنگی و خانوادگی وی، وضعیت حجاب قبلی‌شان، می‌تواند بر کنش و واکنش دانشجویان در مواجهه با این پدیده هویت عفافگرایی هنجاری تأثیر بگذارد؛ اما آن‌ها در این دوره رسمیت محیط دانشکده پزشکی را درک می‌کنند و سعی می‌کنند که #طرحو‌اره_های_ذهنی خود در زمینۀ عفاف و حجاب مذهبی را ثابت نگه دارند. آن‌ها همچنین تلاش می‌کنند علی‌رغم تعارضات محیطی محدودی که در زمینۀ رعایت عفاف و حجاب گاهی مشاهده می‌کنند، دوباره به طرح‌واره‌های ذهنی خود در زمینۀ عفاف و حجاب مراجعه کنند. این تعارضات گاهی آشفتگی‌هایی را برای آن‌ها به همراه دارد اما با توجه به شرایط دوره علوم پایه ازجمله شباهت محیط آموزشی با محیط دبیرستان، به‌استثنای حضور آقایان در این زمینه و غیره به آن‌ها کمک می‌کند که حتی‌الامکان عقاید موجود خود را در زمینۀ عفاف و حجاب ثابت نگه دارند هر چند گاهی تزلزل هایی در این زمینه مشاهده می شود که منجر به کاهش ثبات نسبی طرحواره های آنان می شود. https://eitaa.com/umefafgaraei

🔻در مرحله دوم یا مرحله #برمودای_هویت_عفافگرا، دانشجویان پس از آشنایی نسبی با محیط دانشگاه علوم پزشکی و مشاهده سال بالایی‌ها و رفتار و عملکرد اساتید، کارکنان و گذراندن یک دوره تجربه متعارض با پیش‌فرض‌ها و تصورات ذهنی خود که به‌نوعی ابهام و سردرگمی‌هایی را در این زمینه تجربه می‌کنند و وارد مرحله دیگری از هویت‌یابی عفافگرایی می‌شوند. آن‌ها در این دوران احساس می‌کنند که جامعه پزشکی که در آن قرار گرفته‌اند، برداشت‌های دیگری از عقاید و باورهای مذهبی به‌ویژه در عفاف و حجاب دارند. آن‌ها دارای شأن و پرستیژ اجتماعی خاصی هستند، به همین دلیل مورد احترام ویژه جامعه هستند. دانشجویان برداشت خاصی را از شأنیت پزشکی در این مرحله کسب می‌کنند که بیشتر آن جنبه نمادین و ظاهری افراد را شامل می‌شود. 🔻آن‌ها احساس می‌کنند کسب این منزلت اجتماعی مستلزم شاخص‌های نانوشته اما پررنگی هستند که ازجمله موارد مهم آن سبک پوشش و نوع تعامل ایشان است. آن‌ها می‌بینند که برخی از اساتید، پزشکان و رزیدنت‌های برجسته آنان و همکاران پزشکی که در جامعه مشغول فعالیت‌اند، اعتقادات مذهبی کمتر و رعایت کمتری در زمینة مسائل مذهبی عفاف و حجاب دارند، معمولاً با چهره‌های آراسته‌تر و گاهی کم حجابتر در جامعه ظاهر می‌شوند و تعاملات کاری و غیرکاری آن‌ها با اقشار مختلف به‌ویژه همکاران و بیماران بسیار بیشتر از آنچه تصور می‌نمودند، است. کم‌کم این باور در دانشجویان ایجاد می‌شود که بسیاری از عقایدی که تاکنون به‌عنوان اعتقاد مذهبی (ازجمله رعایت برخی از حریم‌های عفاف و حجاب) برای آن‌ها مطرح بوده برای این قشر (پزشکی) دیگر معنای خاصی نمی‌تواند داشته باشد، چراکه آن‌ها پزشک هستند و دارای شرایط خاص کاری‌اند. بسیاری از چیزهایی که در جامعه #تابو تلقی می‌شود و به‌عنوان #خط_قرمز محسوب می‌شود مانند بحث در خصوص مسائل جنسی و آناتومی دستگاه تناسلی اکنون جزء بدیهیات کار در پزشکی است و جنبه علمی پیدا نموده است. https://eitaa.com/umefafgaraei

🔶دکتر محمدحسین زاده: 🔻در حقیقت در این مرحله دانشجویان به‌نوعی مواجهه غیر عالمانه با محیط و شرایط کار پزشکی دارند و بر اساس تصورات و برداشت‌های خود، شأنیتی را از پزشک تصور می‌کنند که شاید چندان صحیح نباشد. همچنین در این مرحله انگیزه کسب پرستیژ اجتماعی یک پزشک در آنان با ورود به بیمارستان (و عملاً نقش مشاهده گری در درمان داشتن بجای نقش فعال درمانگر داشتن) قوت می‌گیرد و همت خود را بکار می‌گیرند تا به آن نائل شوند. در این مرحله دانشجویان دچار شک و #تردیدها در مبانی دینی و ارزشی خود می‌شوند و نوعی #تزلزل در پیش‌فرض‌ها و تصورات ذهنی و به‌ویژه مذهبی آن‌ها اتفاق می‌افتد که نبود نظارت و راهنمایی و مشاوران اصلح این امر را دامن می‌زند. آن‌ها تلاش می‌کنند پیش‌فرض‌های خود را منطبق با آنچه به نظرشان شأن پزشکی است، انطباق بدهند. این مسأله در #رفتار و #پوشش آنان جلوه‌گر می‌شود. کاهش شدید رعایت پوشش اسلامی، درهم ریختن حدود قبلی و تلاش جهت رابطه با جنس مخالف و پذیرش توسط ایشان تنها بخشی از تجربه ‌ایشان در این مرحله است. https://eitaa.com/umefafgaraei

🔻در این دوره دانشجویان دچار نوعی #بحران_هویت شده که به آن برمودای هویت اطلاق شده است چراکه از یک‌سو انگیزه‌های ازدواج و تمایلات جنسی دانشجویان (که در این سن به اوج خود می‌رسد)، از سوی دیگر شرایط مقاطع تحصیلی که در آن قرار دارند و به‌ویژه محیط بیمارستان با تمام کم و کیف خود ارتباط مستمر با جو پزشکی و برداشت ناصحیحی که از شأنیت پزشک پیدا می‌کنند و همچنین افزایش انگیزه‌های مربوط به پرستیژ اجتماعی پزشکی و نبود منابع اطلاعاتی موثق و مناسب که آن‌ها را در این بحران کمک نماید شرایطی را در آنان به وجود می‌آورد که بیشتر شبیه یک بحران هویت بود و کنش و واکنش دانشجویان در این زمینه به دو صورت #تزلزل_ساختار_مذهبی_عفاف_و_حجاب در حیطه شناختی و عاطفی در دانشجویان و تلاش جهت کسب شاخص‌های فرضی شأنیت پزشکی، بر روی پیوستاری از بسیار کم تا بسیار زیاد جلوه‌گر می‌شود. ماحصل این کنش و واکنش‌ها افول شدید ارزش‌های عفاف و حجاب دانشجو است. https://eitaa.com/umefafgaraei

🔶دکتر محمدحسین زاده: 🔻اما دانشجویان در مرحله بعدی یا همان مرحله #هویت_حرفه_ای_سکولاریستی که بیشتر در انتهای دوره پزشکی و به‌ویژه اواخر مرحله استاژری و دوره اینترنی اتفاق می‌افتد، بر اساس اینکه دانشجو با استانداردهای بین‌المللی پزشکی و به‌ویژه دِرِس` کُد`های (Dress Codes) پزشکی در دانشگاه‌های دنیا آشنا شده و نیز در محیط واقعی کار پزشکی وارد شده و مسئولیت بیمار را به او سپرده‌اند و تجاربی که در خصوص نگاه واقعی جامعه و به‌ویژه بیمار به شأنیت پزشک کسب می‌نمایند، دیدگاه خاصی درزمینۀ پوشش و نحوه تعامل با جنس مخالف پیدا می‌کنند که بیشتر مبتنی بر استانداردهای حرفه‌ای بین المللی است. دانشجویان در این دوره تلاش می‌کنند، شأنیت و رسمیت یک کارمند اداری سازمان و بیمارستان رعایت کنند و به‌گونه‌ای در محیط کاری ظاهر شوند که اعتماد بیمار را جلب نماید. البته هرچند در اینجا از لحاظ ظاهری پوشش و تعاملات دانشجویان در بیمارستان و محیط های مربوطه تا حدی مناسب است و مورد قبول و پذیرش عُرف جامعه ما است اما با آرمان‌های جامعه اسلامی ما و برنامه‌های درسی پیش‌بینی‌شده برای نهادینه‌سازی ارزش‌های این جامعه فاصله دارد، به‌گونه‌ای که بسیاری از دانشجویان رعایت قوانین پوشش و تعامل با جنس مخالف را مخصوص محیط‌های رسمی آموزشی و تا حدی محدود به محیط کاری می‌دانند و خارج از آن را امری کاملاً سلیقه‌ای تلقی می‌نمایند که هیچ‌کس حق دخالت در آن ندارد. https://eitaa.com/umefafgaraei