✡️ خباد؛ بازوی فرهنگی امنیتی یهود بین‌الملل (1)
🎯 چکیده
1️⃣ جنبش مذهبی #خباد یک جنبش #حسیدی یهودی است که از عمر آن بیش از دو قرن می‌گذرد. این جنبش در اقصی نقاط دنیا فعالیت دارد و درصدد ترغیب یهودیانِ بی‌توجه به آموزه‌های دینی یهود به مراعات احکام و دستورات تورات و تلمود است.
2️⃣ عمده‌ی فعالیت جنبش مذهبی خباد را می‌توان در فعالیت‌های فرهنگی و آموزشی خلاصه کرد؛ فعالیت‌هایی که با ارائه خدمات رفاهی و آموزشی از تأثیرگذاری دوچندانی بر روی یهودیان دنیا برخوردار بوده است.
3️⃣ مرکز فعالیت‌ها و رهبری #جنبش_خباد بعد از جنگ جهانی دوم از اروپای شرقی به آمریکا منتقل شد؛ در آنجا، دامنه فعالیت‌ها و ساختار سازمانی این جنبش رشد چشمگیری یافت و از حالت یک جنبش صرفاً عرفانی خارج شد و ماهیتی اجتماعی به خود گرفت و فعالیت‌های آن سمت و سویی بین‌المللی پیدا کرد.
4️⃣ این جنبش مذهبی، با نفوذی که در ارکان قدرت در ایالات متحده آمریکا دارد به‌عنوان بازوی فرهنگی #یهود_بین‌الملل فعالیت دارد و مراکز متعدد آن در اقصی نقاط دنیا به‌عنوان مکان‌های امنی برای فعالیت‌های #جاسوسی سرویس‌های امنیتی رژیم صهیونیستی به‌شمار می‌روند.
✅ اندیشکده مطالعات یهود:
👉 @jscenter
✡️ خباد؛ بازوی فرهنگی امنیتی یهود بین‌الملل (3)
🎯 رهبران و شخصیت‌های برجسته خباد
🔸 #جنبش_خباد تا به امروز توسط هفت حاخام حسیدی رهبری و هدایت شده است:
1️⃣ حاخام #شنر_زالمان (۱۷۴۵-۱۸۱۲)
👈 زالمان این جنبش مذهبی را در شهر «لیوزنا» در بلاروس تأسیس کرد. او مرکز این جنبش مذهبی را بعدها به شهر «لیادی» منتقل کرد. وی جوان‌ترین شاگرد حاخام داوبر بن آوراهام، شاگرد اصلی و جانشین حاخام اسرائیل بعل شم طوف، مؤسس فرقه مذهبی #حسیدی بود. #تانیا مهمترین اثر شنر زالمان است. این کتاب اصلی‌ترین اثر مربوط به اندیشه #خباد است که هر روز توسط پیروان این جنبش مذهبی مورد مطالعه قرار می‌گیرد.
2️⃣ حاخام #داوبر_شنری (۱۷۷۳-۱۸۲۷)
👈 فرزند حاخام زالمان كه بعد از وی هدایت جنبش را در شهر «لوباویچ» برعهده گرفت.
3️⃣ حاخام #مناخم_مندل_شنرسان (۱۷۸۹-۱۸۶۶)
👈 نوه حاخام زالمان و داماد حاخام داوبر كه رهبری جنبش را در شهر «لوباویچ» برعهده گرفت.
4️⃣ حاخام #شموئل_شنرسان (۱۸۳۴-۱۸۸۲)
👈 هفتمین و کوچکترین پسر حاخام مناخم مندل كه این سِمت را در شهر «لوباویچ» برعهده گرفت.
5️⃣ حاخام #شالوم_داوبر_شنرسان (۱۸۶۰-۱۹۲۰)
👈 وی پسر دوم حاخام شموئل بود. او در سال ۱۸۹۷ در شهر لوباویچ، مدرسه‌ای دینی برای مطالعه #تورات و #تلمود تأسیس نمود. این مدرسه هم‌اکنون به‌عنوان یک شبکه جهانی در زمینه مطالعات پیشرفته تورات شناخته می‌شود.
6️⃣ حاخام #یوسف_یتسخاک_شنرسان (۱۸۸۰-۱۹۵۰)
👈 وی تنها پسر حاخام شالوم داوبر بود و به‌دنبال تلاش دولت بلشویک برای تبعید وی، از روسیه خارج شد. از آن به بعد تا شروع جنگ جهانی دوم، در ورشو لهستان هدایت جنبش را برعهده داشت. او بعد از فرار از دست نازی‌ها تا زمان مرگ در نیویورک زندگی کرد. نقش عمده وی در این جنبش را می‌توان در تأسیس ساختار سازمانی کنونی جنبش خباد خلاصه کرد؛ چندین نهاد اصلی این جنبش و همچنین سایر مؤسسات خباد در سطح محلی و بین‌المللی در دوره او شکل گرفت. او برای گسترش آموزه‌های یهودی، اقدام به تأسیس مدارس روزانه یهودی برای دختران و پسران نمود.
7️⃣ حاخام #مناخم_مندل_شنرسان (۱۹۰۲-۱۹۹۴)
👈 وی داماد حاخام یوسف یتسخاک بود و در سال ۱۹۵۱م رهبری جنبش حسیدی خباد را برعهده گرفت. مناخم مندل شنرسان (اشنیرسون) به‌عنوان آخرین رهبر خباد، این جنبش را از حالت یک جنبش مذهبی کوچک خارج کرد و آن را به #بزرگترین_جنبش_یهودی حال حاضر دنیا تبدیل کرد. مناخم مندل شبکه‌ای از ۳۶۰۰ مؤسسه را که تأمین‌کننده نیازهای اجتماعی، مذهبی یهودیان بود تأسیس کرد، این مؤسسات در بیش از ۱۰۰۰ شهر در ۸۰ کشور دنیا فعال بوده و هستند. حضور وی در آمریکا و رهبری وی در دوران تأسیس رژیم صهیونیستی او را به مهمترین رهبر این جنبش در طول عمر این جنبش تبدیل کرد. در دوران وی جنبش رشد چشمگیری پیدا کرد و فعالیت‌های آن شکل بین‌المللی به خود گرفت. اهمیت مناخم مندل شنرسان به حدی بود که رهبران رژیم صهیونیستی و رؤسای جمهور آمریکا به خود به خاطر دیدار با وی مباهات می‌کردند.
✅ اندیشکده مطالعات یهود:
👉 @jscenter
✡️ خباد؛ بازوی فرهنگی امنیتی یهود بین‌الملل (4)
🎯 حاخام یهودا کرینسکی
1️⃣ فعالیت‌های #جنبش_خباد با فوت مناخم مندل شنرسان پایان نیافت بلکه امروزه ساختار و تشکیلات عظیم #خباد تحت رهبری حاخام یهودا کرینسکی است. هرچند وی را نمی‌توان هم‌ردیف ۷ رهبر قبلی برشمرد اما در حال حاضر عملاً مدیریت جنبش و نهادهای آن با وی است.
2️⃣ #یهودا_کرینسکی در شهر بوستون ایالت ماساچوست آمریکا و در سال ۱۹۳۳ متولد شد. کرینسکی به مدت ۴۰ سال به‌عنوان یکی از اعضای دفتر مدیریت این جنبش و به‌عنوان دستیار آخرین رهبر این جنبش، مناخم مندل شنرسان، فعالیت کرده است.
3️⃣ در سال ۱۹۹۴ و بعد از فوت شنرسان، کرینسکی به‌عنوان تنها رهبر جنبش و مدیر اجرایی چندین سازمان مرکزی جنبش مذهبی خباد منصوب شد. کرینسکی در حال حاضر از مهمترین و تأثیرگذارترین چهره‌های جنبش خباد در سطح جهان به‌شمار می‌رود.
4️⃣ نشریه نیوزویک لیستی از ۵۰ نفر از شخصیت‌های #یهودی تأثیرگذار در ایالات متحده آمریکا را بین سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۳ منتشر کرد؛ در این میان نام یهودا کرینسکی هر سال جزء ۵ نفر اول این لیست بوده است که این خود حاکی از جایگاه و تأثیرگذاری بالای این #حاخام مشهور آمریکایی است.
✅ اندیشکده مطالعات یهود:
👉 @jscenter
✡️ خباد؛ بازوی فرهنگی امنیتی یهود بین‌الملل (6)
🎯 اعتقاد به ظهور منجی یهود
1️⃣ اعتقاد به #ظهور_منجی در بین طرفداران جنبش حسیدی #خباد، اعتقادی رایج و در خور توجه است و آنها یکی از اهداف خود را افزایش آگاهی #یهودیان به قریب‌الوقوع بودن ظهور منجی‌شان می‌دانند.
2️⃣ کلیه فعالیت‌ها و خدمات فرهنگی، تبلیغاتی و امدادی #جنبش_خباد نهایتاً یک هدف را دنبال می‌کند و آن هم نزدیک کردن ظهور منجی یهودیان است؛ باوری انحرافی که در کتب تحریف شده یهودیان آمده و علمای یهود و از آن جمله رهبران جنبش خباد بر طبل آن می‌کوبند.
3️⃣ این باور در میان طرفداران خباد به حدّی قوی بود که عده‌ای از پیروان این جنبش، آخرین رهبر جنبش، حاخام #مناخم_مندل_شنرسان را #منجی وعده داده شده، می‌دانستند؛ البته مناخم مندل شنرسان این ادعا را رد می‌کرد.
✅ اندیشکده مطالعات یهود:
👉 @jscenter
✡️ خباد؛ بازوی فرهنگی امنیتی یهود بین‌الملل (7)
🎯 نفوذ در ایالات متحده آمریکا
1️⃣ با نگاهی به تاریخ بعد از جنگ جهانی دوم و سیاست‌های آمریکا، به آسانی می‌توان ردپای #لابی_یهودی را در تصمیمات این کشور در حوزه سیاست خارجی و عرصه بین‌المللی شناسایی کرد.
2️⃣ در حمایت‌های بی‌دریغ این دولت از رژیم صهیونیستی، وتوی قطعنامه‌های مختلف علیه این رژیم در شورای امنیت سازمان ملل متحد، جنگ‌های مختلفی که به بهانه مبارزه با تروریسم در خاورمیانه به راه انداخت، به خوبی می‌توان شاهد نفوذ #کانون‌های_یهودی در عرصه تصمیم‌سازی آمریکا بود.
3️⃣ از طرفی با نگاهی به تاریخچه #جنبش_خباد به‌وضوح مشخص است که این جنبش مذهبی با شروع رهبری آخرین رهبر این جنبش، حاخام مناخم مندل شنرسان (که تقریباً مقارن با تشکیل رژیم صهیونیستی بود) از حالت یک جنبش کوچک مذهبی خارج و ماهیّتی جهانی به خود می‌گیرد و فعالیت‌های آن صبغه بین‌المللی پیدا می‌کند.
4️⃣ این همه خود حاکی از #نفوذ بالای رهبران این جنبش #یهودی و نزدیکی اعضای آن به دولتمردان آمریکایی است.
5️⃣ این #نفوذ تا حدی بوده است که رهبر این جنبش با رؤسای جمهور آمریکا نشست و برخاست داشته و حتی دولتمردان آمریکایی از دیدگاه‌ها و نقطه‌نظرات وی استفاده می‌کردند.
✅ اندیشکده مطالعات یهود:
👉 @jscenter
✡️ خباد؛ بازوی فرهنگی امنیتی یهود بین‌الملل (10)
🎯 نتیجه‌گیری
1️⃣ در حال حاضر #جنبش_خباد را می‌توان #بازوی_فرهنگی_یهود و رژیم صیهونیستی و به‌عبارت دقیق‌تر، سیستم مشروعیت‌بخش رژیم، برای یهودیان غیرساکن در فلسطین دانست.
2️⃣ نکته قابل ملاحظه در رابطه با فعالیت‌های این جنبش، ارائه خدمات رفاهی و اجتماعی در خلال فعالیت‌های فرهنگی به یهودیان است. این کار ضمن تأمین اهداف تبلیغاتی، پای‌بندی یهودیانی که توجه چندانی به مراعات آداب و رسوم مذهبی ندارند را بیشتر خواهد ساخت.
3️⃣ مراکز متعدد خباد در اقصی نقاط دنیا، در کنار ارائه خدمات رفاهی، به‌صورت غیررسمی و غیرمستقیم به گردآوری اطلاعات برای رژیم صهیونیستی می‌پردازند و به سرویس‌های جاسوسی این رژیم منحوس خدمات‌رسانی می‌کنند.
✅ اندیشکده مطالعات یهود:
👉 @jscenter
✡ ریشه‌های یهودی نژادپرستی صهیونیستی (١)
1⃣ امتیازطلبی و #نژادپرستی که از مهمترین ویژگیهای #صهیونیسم است، در #منابع_یهود به‌طور صریح و فراوان انعکاس یافته است. آنها خود را #قوم_برگزیده خداوند و سایر ملت‌ها را «حیوانات انساننما» می‌دانند.
2⃣ مطابق برخی منابع یهود، ازجمله نوشتههای ربّی #شنر_زالمان (مؤسس #جنبش_خباد) تمایز میان #یهود و غیریهود این‌گونه ذکر شده:
👈 هر یهودی، دارای دو روح است: روح حیوانی و روح الهی؛ روح حیوانی، در بالاترین طبقات #نیروهای_شیطانی ریشه دارد. این روح، منبع شُرور است؛ اما در عین حال، منشأ خیرهای طبیعی مانند مهربانی و نیکخواهی نیز هست؛ چراکه در «طبقه نور» نیز ریشه دارد؛ یعنی نزدیکترین نقطه از شاکله عالم شیاطین به کناره عالم قدس؛ اما روح الهی، در خدا ریشه دارد و یا به یک معنا، بخشی از خداست. بیگانگان، نه تنها فاقد روح الهی هستند، بلکه روح حیوانی آنان نیز در مقایسه با روح حیوانی یهودیان، از لایههای پایینتری از عالم شیطانی ریشه می‌گیرند. [١]
3⃣ #تلمود می‌گوید:
👈 این منّت، بر ارواح یهود نهاده شده است که جزئی از خداوند باشند. این نفوس، از جوهر خداوند جو‌انه می‌زنند؛ چنان‌که فرزند از جوهر و ذات پدر بیرون می‌آید. اگر یهودیان نبودند، برکت از روی زمین رخت برمی‌بست و باران نمی‌بارید و خورشید نمی‌تابید. پس، بدون اسرائیلیان، ملت‌های روی زمین قادر به زندگی نیستند.
4⃣ بر اساس تعالیم تلمود، همان‌گونه‌که انسان بر حیوان فضیلت دارد، یهودیان نیز برترین ملت‌های روی زمین‌اند و گورهای غیریهود، دل‌های فرزندان اسرائیل را خنک می‌کند؛ زیرا فقط یهودیان بشرند و ملت‌های دیگر چیزی جز گونههای مختلف حیوان نیستند.
5⃣ تلمود به یهودیان می‌گوید:
👈 هرگاه یک فرد یهودی با غیریهودی اختلاف پیدا کرد، تو باید از او پشتیبانی کنی و به آن غریبه بگویی: این چیزی است که شریعت ما از ما می‌خواهد و چنان‌چه شریعت آن غریبه با یهود همراهی نشان دهد، باید برادرت را کمک کنی تا در دعوا حاکم شود و به غریبه بگویی: این چیزی است که شریعت تو از تو می‌خواهد. در صورتی که چنین نباشد، وظیفه داری که پیرامون آن غریبه، تارهای تزویر و نیرنگ بتنی و او را در آن دام افکنی تا یهودی پیروز شود». [٢]
📚 منابع:
(١) آنترمن، الن، باورها و آیین یهود، ص۳۵۰.
(٢) نویهض، عجاج، پروتکل‌های دانشوران صهیون، صص ۶۰۵ ـ ۶۰۷ به نقل از تلمود.
✅ اندیشکده مطالعات یهود:
👉 @jscenter
✡ ریشه‌های یهودی نژادپرستی صهیونیستی (٢)
1⃣ در عصر حاضر نیز می‌توان از طرز برخورد و رفتار #جنبش_حسیدی با غیریهودیان، به‌عنوان یکی از مصادیق #نژادپرستی_یهودی یاد کرد. #حسیدیم، هنوز یک جنبش زنده و موجود با صدها هزار عنصر فعال است که متعصبانه گوش به فرمان «ربّی‌های مقدس» خود هستند؛ ربّی‌هایی که برخی از آنها در #اسرائیل و در میان رهبران اغلب احزاب و حتی در رده‌های بالای ارتش، نفوذ فوق‌العاده‌ای به دست آورده‌اند.
2⃣ کتاب مشهور و اساسی #تانیا (Hatanya) از مؤسس #جنبش_خباد (به‌عنوان یکی از مهمترین شعبه‌های جنبش حسیدیم)، غیریهودیان را #مخلوقاتی_شیطانی معرفی می‌کند که در آنها مطلقاً چیز خوبی وجود ندارد و حتی یک جنین غیریهودی از حیث کیفیت، با جنین یهودی تفاوت دارد. اصولاً یک غیریهودی، موجودی «زیادی» است؛ زیرا تمام کائنات فقط به هدف یهودیان خلق شده‌اند.
3⃣ این کتاب به‌دفعات و در تیراژ بالا در اسرائیل چاپ شده و به‌طرز وسیعی، در میان عموم، مدارس و ارتش منتشر گردیده است. این تبلیغات خباد، به‌خصوص قبل از هجوم اسرائیل به لبنان در مارس ۱۹۸۷م به‌منظور وادارکردن پزشکان و پرستارها به مضایقه‌ی کمک دارویی از «مجروحان غیریهودی» شدت یافت و این روش یا ایده‌ی شبه‌نازی، فقط متوجه اعراب یا فلسطینی‌ها نبود؛ بلکه هر غیریهودی‌ای را شامل می‌شد. [۱]
4⃣ گفتنی است، در عصر حاضر برخی اندیشمندان روشنفکر یهودی با انتقاد از اندیشه‌ها و سیاست‌های نژادپرستانه، عملکرد یهودیان متعصب را به چالش کشیده‌اند. #اسرائیل_شاهاک که خود یک یهودی منتقد است، مینویسد:
✍ هرکس در اسرائیل زندگی کرده باشد، به‌خوبی می‌داند که نگرش تنفرآمیز و ظالمانه نسبت به غیریهودیان در میان اکثر یهودی‌های اسرائیل تا چه حد عمیق و گسترده است. این نگرش، طبعاً از دیگران (خارج از اسرائیل) پنهان نگه داشته شده است. [٢]
📚 منابع:
(١) شاهاک، اسرائیل، تاریخ یهود؛ آیین یهود، صص ۶۳ ـ ۶۴.
(٢) همان، ص ۱۸۴.
✅ اندیشکده مطالعات یهود:
👉 @jscenter
✡ ریشه‌های یهودی نژادپرستی صهیونیستی (١)
1⃣ امتیازطلبی و #نژادپرستی که از مهمترین ویژگیهای #صهیونیسم است، در #منابع_یهود به‌طور صریح و فراوان انعکاس یافته است. آنها خود را #قوم_برگزیده خداوند و سایر ملت‌ها را «حیوانات انساننما» می‌دانند.
2⃣ مطابق برخی منابع یهود، ازجمله نوشتههای ربّی #شنر_زالمان (مؤسس #جنبش_خباد) تمایز میان #یهود و غیریهود این‌گونه ذکر شده:
👈 هر یهودی، دارای دو روح است: روح حیوانی و روح الهی؛ روح حیوانی، در بالاترین طبقات #نیروهای_شیطانی ریشه دارد. این روح، منبع شُرور است؛ اما در عین حال، منشأ خیرهای طبیعی مانند مهربانی و نیکخواهی نیز هست؛ چراکه در «طبقه نور» نیز ریشه دارد؛ یعنی نزدیکترین نقطه از شاکله عالم شیاطین به کناره عالم قدس؛ اما روح الهی، در خدا ریشه دارد و یا به یک معنا، بخشی از خداست. بیگانگان، نه تنها فاقد روح الهی هستند، بلکه روح حیوانی آنان نیز در مقایسه با روح حیوانی یهودیان، از لایههای پایینتری از عالم شیطانی ریشه می‌گیرند. [١]
3⃣ #تلمود می‌گوید:
👈 این منّت، بر ارواح یهود نهاده شده است که جزئی از خداوند باشند. این نفوس، از جوهر خداوند جو‌انه می‌زنند؛ چنان‌که فرزند از جوهر و ذات پدر بیرون می‌آید. اگر یهودیان نبودند، برکت از روی زمین رخت برمی‌بست و باران نمی‌بارید و خورشید نمی‌تابید. پس، بدون اسرائیلیان، ملت‌های روی زمین قادر به زندگی نیستند.
4⃣ بر اساس تعالیم تلمود، همان‌گونه‌که انسان بر حیوان فضیلت دارد، یهودیان نیز برترین ملت‌های روی زمین‌اند و گورهای غیریهود، دل‌های فرزندان اسرائیل را خنک می‌کند؛ زیرا فقط یهودیان بشرند و ملت‌های دیگر چیزی جز گونههای مختلف حیوان نیستند.
5⃣ تلمود به یهودیان می‌گوید:
👈 هرگاه یک فرد یهودی با غیریهودی اختلاف پیدا کرد، تو باید از او پشتیبانی کنی و به آن غریبه بگویی: این چیزی است که شریعت ما از ما می‌خواهد و چنان‌چه شریعت آن غریبه با یهود همراهی نشان دهد، باید برادرت را کمک کنی تا در دعوا حاکم شود و به غریبه بگویی: این چیزی است که شریعت تو از تو می‌خواهد. در صورتی که چنین نباشد، وظیفه داری که پیرامون آن غریبه، تارهای تزویر و نیرنگ بتنی و او را در آن دام افکنی تا یهودی پیروز شود». [٢]
📚 منابع:
(١) آنترمن، الن، باورها و آیین یهود، ص۳۵۰.
(٢) نویهض، عجاج، پروتکل‌های دانشوران صهیون، صص۶۰۵ـ۶۰۷ به‌نقل از تلمود.
✅ اندیشکده مطالعات یهود:
🇮🇷👉 @jscenter
✡ ریشه‌های یهودی نژادپرستی صهیونیستی (٢)
1⃣ در عصر حاضر نیز می‌توان از طرز برخورد و رفتار #جنبش_حسیدی با غیریهودیان، به‌عنوان یکی از مصادیق #نژادپرستی_یهودی یاد کرد. #حسیدیم، هنوز یک جنبش زنده و موجود با صدها هزار عنصر فعال است که متعصبانه گوش به فرمان «ربّی‌های مقدس» خود هستند؛ ربّی‌هایی که برخی از آنها در #اسرائیل و در میان رهبران اغلب احزاب و حتی در رده‌های بالای ارتش، نفوذ فوق‌العاده‌ای به دست آورده‌اند.
2⃣ کتاب مشهور و اساسی #تانیا (Hatanya) از مؤسس #جنبش_خباد (به‌عنوان یکی از مهمترین شعبه‌های جنبش حسیدیم)، غیریهودیان را #مخلوقاتی_شیطانی معرفی می‌کند که در آنها مطلقاً چیز خوبی وجود ندارد و حتی یک جنین غیریهودی از حیث کیفیت، با جنین یهودی تفاوت دارد. اصولاً یک غیریهودی، موجودی «زیادی» است؛ زیرا تمام کائنات فقط به هدف یهودیان خلق شده‌اند.
3⃣ این کتاب به‌دفعات و در تیراژ بالا در اسرائیل چاپ شده و به‌طرز وسیعی، در میان عموم، مدارس و ارتش منتشر گردیده است. این تبلیغات خباد، به‌خصوص قبل از هجوم اسرائیل به لبنان در مارس ۱۹۸۷م به‌منظور وادارکردن پزشکان و پرستارها به مضایقه‌ی کمک دارویی از «مجروحان غیریهودی» شدت یافت و این روش یا ایده‌ی شبه‌نازی، فقط متوجه اعراب یا فلسطینی‌ها نبود؛ بلکه هر غیریهودی‌ای را شامل می‌شد. [۱]
4⃣ گفتنی است، در عصر حاضر برخی اندیشمندان روشنفکر یهودی با انتقاد از اندیشه‌ها و سیاست‌های نژادپرستانه، عملکرد یهودیان متعصب را به چالش کشیده‌اند. #اسرائیل_شاهاک که خود یک یهودی منتقد است، مینویسد:
✍ هرکس در اسرائیل زندگی کرده باشد، به‌خوبی می‌داند که نگرش تنفرآمیز و ظالمانه نسبت به غیریهودیان در میان اکثر یهودی‌های اسرائیل تا چه حد عمیق و گسترده است. این نگرش، طبعاً از دیگران (خارج از اسرائیل) پنهان نگه داشته شده است. [٢]
📚 منابع:
(١) شاهاک، اسرائیل، تاریخ یهود؛ آیین یهود، صص۶۳ـ۶۴.
(٢) همان، ص۱۸۴.
✅ اندیشکده مطالعات یهود:
🇮🇷👉 @jscenter