مبانی فقهی مالکیت شخصی و آثار آن در اقتصاد ایران ✍ محمد جواد حیدری چکیده مالکیت شخصی در فقه اسلامی یکی از اصول بنیادین نظام اقتصادی است که بر قواعدی چون قاعده سلطنت، احترام مال، لاضرر و مشروعیت کسب و کار استوار است. این مبانی، مالکیت فردی را نه تنها محترم می‌شمارند، بلکه آن را موتور محرک تولید، خلاقیت و عدالت اجتماعی معرفی می‌کنند. در مقابل، اصل ۴۴ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران با تأکید بر بخش دولتی و قرار دادن بخش خصوصی در جایگاه مکمل، با این مبانی در تعارض قرار گرفته است. پیامد این نگاه، رکود اقتصادی، گسترش رانت و کاهش انگیزه سرمایه‌گذاری بوده است. مقاله حاضر با رویکرد تحلیلی–فقهی به تبیین مبانی مالکیت شخصی و نقد پیامدهای اجرای اصل ۴۴ پرداخته و پیشنهاد بازنگری جدی در سیاست‌های اقتصادی کشور بر اساس مبانی فقهی را ارائه می‌دهد. کلیدواژه‌ها: مالکیت شخصی، فقه اسلامی، اصل ۴۴ قانون اساسی، اقتصاد دولتی، اقتصاد خصوصی مقدمه مالکیت یکی از بنیادی‌ترین مفاهیم در فقه اسلامی و اندیشه اقتصادی است. قرآن کریم مالکیت مشروع را به رسمیت شناخته و پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) نیز در سنت خود بر احترام به اموال و آزادی کسب و کار مشروع تأکید داشته‌اند (مکارم شیرازی، ۱۳۸۳). در فقه شیعه، قواعدی چون «الناس مسلطون علی أموالهم» و «لاضرر و لاضرار» جایگاه مالکیت فردی را به روشنی تثبیت می‌کند (شهید ثانی، ۱۴۱۰ق). با وجود این، در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصل ۴۴ نظام اقتصادی کشور را بر سه بخش دولتی، تعاونی و خصوصی استوار کرد، اما بخش دولتی را به‌عنوان رکن اصلی اقتصاد معرفی نمود. همین امر، به‌ویژه در دهه‌های نخست پس از انقلاب، به دولتی‌سازی گسترده و تضعیف بخش خصوصی منجر شد (کاتوزیان، ۱۳۸۵). مبانی فقهی مالکیت شخصی قاعده سلطنت براساس روایت مشهور «الناس مسلطون علی أموالهم»، اصل مالکیت شخصی در اسلام تثبیت شده است (حر عاملی، ۱۴۰۹ق). قاعده احترام مال تصرف در اموال دیگران بدون رضایت، حرام و باطل است. این قاعده ریشه در آیه «لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُم بَيْنَكُم بِالْبَاطِلِ» (نساء: ۲۹) دارد. قاعده لاضرر مالکیت خصوصی تنها زمانی محدود می‌شود که استفاده از آن موجب ضرر به دیگران یا جامعه گردد (امام خمینی، ۱۳۷۸). مشروعیت کسب کسب و کار مشروع از طریق تجارت، کشاورزی، صنعت و خدمات، نه تنها مجاز بلکه مستحب و عبادت تلقی می‌شود (قرآن، بقره: ۲۷۵). آثار اجتماعی و اقتصادی مالکیت شخصی 1. افزایش انگیزه تولید و سرمایه‌گذاری: مالکیت خصوصی عامل ایجاد انگیزه اقتصادی است. 2. شکل‌گیری طبقه متوسط مولد: با تقویت بخش خصوصی، اقتصاد متکی به مردم می‌شود. 3. مسئولیت اجتماعی: فقه اسلامی با زکات، خمس و انفاق مالکیت را در خدمت عدالت قرار می‌دهد. 4. کاهش فساد و رانت: محدود کردن تصدی‌گری دولت از شکل‌گیری بنیادهای غیرپاسخگو جلوگیری می‌کند. نقد اصل ۴۴ قانون اساسی اصل ۴۴ اقتصاد ایران را به‌طور گسترده به بخش دولتی سپرد و بخش خصوصی را تنها در سطح مکمل تعریف کرد. این امر پیامدهایی چون: دولتی‌سازی گسترده صنایع و منابع، ناکارآمدی و رکود، شکل‌گیری نهادهای اقتصادی شبه‌دولتی، فساد و رانت اقتصادی را به دنبال داشت (عسگری، ۱۳۹۰). بازنگری در سیاست‌های اصل ۴۴ در سال ۱۳۸۴ و تأکید بر واگذاری‌ها به بخش خصوصی، تلاشی برای جبران این اشتباه بود، اما به دلیل فساد ساختاری و عدم شفافیت، در بسیاری موارد به خصوصی‌سازی واقعی منجر نشد (خسروی، ۱۳۹۲). نتیجه‌گیری فقه اسلامی مالکیت شخصی را اصل می‌داند و تنها در شرایط خاص مانند انفال و مصالح عمومی، مالکیت عمومی یا دولتی را مجاز می‌شمارد. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در اصل ۴۴ با تقدم بخش دولتی بر بخش خصوصی، با مبانی فقهی ناسازگار بوده و نتیجه آن رکود و فساد اقتصادی بوده است. بازنگری جدی در سیاست‌های اقتصادی کشور و تقویت بخش خصوصی واقعی مطابق با موازین شرعی، می‌تواند زمینه‌ساز عدالت اجتماعی و توسعه پایدار گردد. منابع (APA) حر عاملی، محمد بن حسن. (۱۴۰۹ق). وسائل الشیعة. قم: مؤسسه آل البیت. خسروی، محمد. (۱۳۹۲). خصوصی‌سازی در ایران و چالش‌های آن. فصلنامه اقتصاد اسلامی، ۱۴(۲)، ۵۵-۷۸. کاتوزیان، ناصر. (۱۳۸۵). حقوق عمومی اقتصادی. تهران: انتشارات میزان. مکارم شیرازی، ناصر. (۱۳۸۳). تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الاسلامیة. قرآن کریم. (بقره: ۲۷۵؛ نساء: ۲۹). شهید ثانی، زین‌الدین. (۱۴۱۰ق). الروضة البهیة. قم: دفتر انتشارات اسلامی. عسگری، سید محمد. (۱۳۹۰). نقد اصل ۴۴ قانون اساسی و پیامدهای اقتصادی آن. مجله مطالعات حقوقی، ۸(۱)، ۲۳–۴۸. امام خمینی. (۱۳۷۸). تحریر الوسیله. قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

مبانی فقهی مالکیت شخصی وخصوصی

﷽؛ 🍁#حدیث_روز_سه‌شنبه متعلق به امام #زین‌العابدین،امام #محمد‌باقر و امام ‌#جعفر‌صادق علیهم‌السلام 💠امام سجّاد عليه السلام: ✧ الذُّنوبُ التي تَرُدُّ الدعاءَ: سُوءُ النِيَّةِ، و خُبثُ السَّرِيرَةِ، و النِّفاقُ مَع الإخوانِ، و تَركُ التَّصديقِ بالإجابَةِ ، و تأخِيرُ الصلواتِ المَفروضاتِ حتّى تَذهَبَ أوقاتُها ، و تَركُ التّقرُّبِ إلى اللّه ِ عزّ و جلّ بالبِرِّ و الصَّدقَةِ ، و استِعمالُ البَذاءِ ، و الفُحشُ في القَولِ . ◌گناهانى كه از استجابت دعا جلوگيرى مى كنند عبارتند از : بد نيّتى ، خبث باطن ، دورويى با برادران ، باور نداشتن به اجابت دعا ، به تأخير انداختن نمازهاى واجب تا آن كه وقتشان بگذرد ، تقرّب نجستن به خداوند عزّ و جلّ با نيكوكارى و صدقه ، بد زبانى و زشت گويى 📗معاني الأخبار: 271/2

بسمه تعالی سخنی مهم درباره شخصیت پیامبر اکرم ص و آموزه‌های او( شخصیت و نیز آموزه‌های فراتر از محیط و زمانه خویش) یکی از شگفتی‌های شخصیت حضرت محمد، پیامبر اکرم ،حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم، ونیز آموزه‌های دینی او فراتر بودن شخصیت او و آموزه‌های او از محدوده زمان و مکان خویش بود. در اینجا به چند نمونه اشاره می‌شود: ۱-توحید خالص او و آموزه‌های دینی او در سرزمینی که تمام ارکان زندگی مردم آن دیار شرک آلود بود و بت پرستی و شرک، اعتقاد و فرهنگ رایج زمانه بود، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم یک موحد و خداشناس و خداپرست تمام عیار بود. در پیشینه زندگی او حتی یک بار سجده برای بت و ابراز ادای احترام برای آن وجود ندارد. بلکه او خصم آشتی ناپذیر بت و بت پرستی بود. قبل از پیامبری، خدا را عبادت می‌کرد. عبادت‌های طولانی او در طول سال و به ویژه در ایام خاص در غار حرا مشهور است. بعد از پیامبری، آیین الهی او، آیین توحیدی خالص و ناب و نافی هرگونه شرک اعتقادی و عملی بود. توحید در ذات و صفات و افعال،توحید در خالقیت و ربوبیت و مالکیت و ولایت و تقنین و تشریع و عبادت و پرستش. ۲-اشتهار او به راستگویی و امانت داری و مراعات اخلاق نیکو و پسندیده و پای بندی به حقوق مردم. پیامبر اکرم ص از جهت شخصیتی اهل تواضع و فروتنی و نرمش و مدارا و ساده زیستی و ایثار و عفو و گذشت و صبر و حلم و همه خصال و مکارم نیکوی اخلاقی بود. پیامبر ص علاوه بر مراعات اخلاق، اهل رعایت آداب اجتماعی بود مانند سلام کردن و دست دادن و معاشرت نیکو در مجالس و محافل و رعایت آداب همنشینی و مهمانی و رعایت آداب غذا خوردن و صحبت کردن و رعایت آداب همسفری و ... در آموزه‌های دینی او، پس از ایمان و اعتقادات و پرستش خداوند، اخلاق حسنه و مکارم اخلاقی و حق الناس رتبه نخست را دارد. اخلاقیاتی مانند سفارش به عفو و گذشت و کظم غیظ و حلم و بردباری و تواضع و فروتنی و رفق و مدارا و انصاف و عدل و ایثار و انفاق و دادن قرض الحسنه و صدقه و برآوردن حاجات مؤمنین و شاد ساختن دل آنها و تلاش در حل مشکلات مردم و گره گشایی از کار آنها. سفارشاتی در جهت تشویق به مهرورزی و دوستی و خیرخواهی و دلسوزی و خوش رفتاری و خوش خویی و خوشرویی و پرهیز از خصومت و کینه توزی و ستمگری و بی‌انصافی و بدخواهی و سوءظن و تهمت و غیبت و بد زبانی و تندخویی نسبت به دیگران. پیامبر اکرم ص حتی با دشمنان خویش و حتی در جنگ‌ها آداب اخلاقی را رعایت می‌ فرمود و به سپاهیان خویش رعایت آنها را جدا توصیه می‌کرد. ۳-رعایت تمیزی و نظافت و آراستگی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از جهت ظاهری یعنی از جهت بدن و پوشش،به صورت جدی اهل مراعات نظافت و پاکیزگی و آراستگی بود. پیامبر اکرم ص به اصلاح سر و صورت و لباس و پوشش خویش و پرهیز از ژولیدگی اهتمام داشت. به شانه زدن و آرایش موی سر و صورت خویش و عطر زدن و خوشبو کردن بدن و لباس خویش و مسواک زدن و ناخن گرفتن و زدودن موهای زائد در بدن خویش و شستشوی لباس و بدن خویش اهتمام داشت. در حقیقت مراعات اخلاقیات و آداب و مناسبات رفتاری و اجتماعی پیش گفته در آن زمان و در آن محیط، فراتر از اقتضائات زمان و مکان بود. ۴-دعوت به علم و دانش و کسب معرفت پیامبر اکرم ص با اینکه خود امی بود و در میان امیین زندگی می‌کرد و در آن منطقه تعداد باسوادان اندک بودند و علم و دانش و معرفت به عنوان یک ارزش مهم تلقی نمی‌شد اما در آموزه‌های خویش با تاکید فراوان، مسلمانان را به کسب علم و معرفت و افزایش دانش و اطلاعات تشویق و ترغیب فرمود. تاکیداتی که در اسلام در این زمینه آمده است فوق حد تصور است که مجال توضیح بیشتر نیست. ۵-دعوت به عقل و منطق در سرزمینی که خرافات مانند بت‌پرستی و باورهای ضد عقل مانند ننگ دانستن دختر و ... رایج بود، پیامبر اکرم اولاً آموزه‌هایی آورد که کاملا همسوی با عقل و منطق بود، آموزه‌هایی که اثری از خرافات و جهالت در آنها مشاهده نمی‌شود ثانیاً همگان را به بکارگیری عقل و منطق و استدلال و برهان و پرهیز از هر چیزی که رهزن عقل و لغزشگاه اندیشه می‌باشد دعوت فرمود. ثالثاً به اموری که باعث تقویت و پرورش عقل می‌شود مانند کسب اطلاعات بیشتر و تفکر و تدبر و تعقل و تزکیه نفس و خلوت کردن و رعایت سکوت، دستور داد و به اموری که باعث تضعیف عقل می‌شود مانند گرایش به خرافات و استعمال مسکرات و لهویات و پرگویی و آلودگی به هواهای نفسانی نهی فرمود. ۵- تاکید بر ایمان به حیات پس از مرگ مشرکین مکه به زندگی آخروی و حیات پس از مرگ اعتقادی نداشتند. قرآن کریم در آیات فراوان شبهات آنها را بر انکار معاد و حیات اخروی ذکر می‌کند و با دلیل و منطق پاسخ می‌دهد.

بسم الله الرحمن الرحیم سلام عليکم و رحمه الله 🌺اللهم صل علی محمد وآل محمدوعجل فرجهم🌺 روز شنبه بر شما سروران گرامی بخیرو سلامتی ذکر روز 🌸یا رب العالمین 🌸 🥀 حدیث 🌹قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله: 🌸اَلسَّابِقُونَ اِلَى ظِلِّ الْعَرْشِ، طُوبَى لَهُمْ. قِيلَ : يَا رَسُولَ اللّهِ! وَ مَنْ هُمْ؟ فَقَالَ: اَلَّذِينَ يَقْبَلُونَ الْحَقَّ اِذَا سَمِعُوهُ وَ يَبْذُلُونَهُ اِذَا سَئَلُوهُ وَ يَحْكُمُونَ لِلنَّاسِ كَحُكْمِهِمْ لاَِنْفُسِهِمْ.🌸 ¤¤¤¤¤¤¤ 🍀خوشا به سعادتِ سبقت جويان به سوی سايه عرش! گفته شد: اى رسول خدا ! آنان كيانند؟ فرمودند: آنان كه چون حقّ را بشنوند بپذيرند و هرگاه حقّ از آنان خواسته شود، دريغ نكنند و براى مردم همان گونه قضاوت كنند كه براى خود مى كنند.🍀 📚بحار الأنوار، ج ۶۶، ص۴۰۳

بسم الله الرحمن الرحیم سلام عليکم و رحمه الله 🌺اللهم صل علی محمد وآل محمد و عجل فرجهم🌺 روز یکشنبه برشما سرور گرامی بخیر ذکر روز 🌸یا ذالجلال و الاکرام🌸 🥀 حدیث 🌹قال علی علیه السلام: 🌸شَیئَانِ لَایُوزَنُ ثَوَابُهُمَا اَلعَفوُ وَ العَدلُ.🌸 ¤¤¤¤¤¤¤ 🍀دو چیز است که [ عظمتِ ] ثواب آنها قابل سنجش و ارزیابی نیست: یکی عفو و اغماض و دیگری عدل و انصاف.🍀 📚شرح غررالحکم، ج۴، ص۱۸۴

بسم الله الرحمن الرحیم سلام عليکم و رحمه الله 🌺اللهم صل علی محمد وآل محمدوعجل فرجهم🌺 روز دوشنبه بر شما سرور گرامی به خیر ذکر روز 🌸یا قاضی الحاجات 🌸 🥀 حدیث 🌹قال الصادق عليه السّلام : 🌸لَا يَكمُلُ اِيمَانُ العَبدِ حَتَّي یَكُونَ فِيهِ اَربَعُ خِصَالٍ ؛ يُحَسِّنُ خُلُقَهُ وَ یَستَخِفُّ نَفسَهُ وَ یُمسِکُ الفَضلَ مِن قَولِهِ وَ یُخرِجُ الفَضلَ مِن مَالِهِ.🌸 ¤¤¤¤¤¤¤ 🍀ايمان انسان كامل نیست مگر آنكه چهار خصلت در او وجود داشته باشد: ✨خوش اخلاق باشد؛ ✨خودرا بزرگ نشمرد؛ ✨ بيهوده و اضافه سخن نگويد ✨ و زیادیِ ثروتش را [ در راه خدا ] بدهد. 📚بحارالانوار ، ج۶۴، ص۲۹۷

بسم الله الرحمن الرحیم سلام عليکم و رحمه الله 🌺اللهم صل علی محمد وآل محمدوعجل فرجهم 🌺 صبح روز سه شنبه برشما سروران گرامی بخیر ذکر روز 🌸یا ارحم الراحمین 🥀 حدیث 🌹قال رسول الله صلّي الله عليه و آله : 🌸أعقَلُ النَّاسِ أشَدُّهُم مُدَارَاهً لِلنَّاسِ.🌸 ¤¤¤¤¤¤¤ 🍀عاقل ترینِ مردم ، کسى است که با مردم بیشتر مدارا کند.🍀 📚بحارالانوار، ج۱، ص۵۳

بسم الله الرحمن الرحیم سلام عليکم و رحمه الله 🌺اللهم صل علی محمد وآل محمدوعجل فرجهم روز چهارشنبه بر شما سرور گرامی بخیر ذکر روز 🌸یا حی یا قیوم 🌸 🥀 حدیث 🌹قال علی علیه السلام : 🌸اِلزَمِ اَلصِّدقَ وَ اِن خِفتَ ضَرَّهُ فَاِنَّهُ خَير لَكَ مِنَ الكِذبِ اَلمَرجُوِّ نَفعُهُ‌.🌸 ¤¤¤¤¤¤¤ 🍀 همیشه راستگو باش اگر چه از ضرر و زيان آن بترسی؛ زيرا راستگويی برای تو بهتر از دروغی است که از آن اميد سود و منفعت داشته باشی.🍀 📚غررالحکم،ج۱، ص۱۳۷

بسم الله الرحمن الرحیم سلام عليکم و رحمه الله 🌺اللهم صل علی محمد وآل محمدوعجل فرجهم🌺 روز پنج شنبه بر شما سرور گرامی بخیر ذکر روز 🌸لا اله الا الله الملک الحق المبین 🌸 🥀 حدیث 🌹قال علی عليه السلام: 🌸 اَلتَّقوَى أن يَتَوَقَّي اَلمَرءُ كُلَّ مَا يُؤثِمُهُ.🌸 ¤¤¤¤¤¤¤ 🍀 تقوا آن است كه انسان از هر آنچه او را به گناه مى كشاند، پرهيز كند.🍀 📚عیون الحکم، ج۱، ص۶۸