«نکاتی از دیدگاه زمخشری پیرامون قرائات»
قرائات قرآنی در تفسیر کشاف بسیار برجسته است، دیدگاه های مختلف و به ظاهر متعارض زمخشری در باب قرائات به وفور در کشاف ملاحظه می شود.در این نوشتار مختصر، اشاراتی به دیدگاه زمخشری در زمینه قرائات با محوریت تفسیر سوره حمد کشاف خواهیم داشت.
۱.قراء در قرن دوم در مراکز پنج گانه سرزمین های اسلامی یعنی : مکه ، مدینه ، شام ، بصره و کوفه نحله ای اندیشمند و صاحب نظر در مسائل قرآنی تلقی شده و آنها را در مقابل فقهاء قرار می دهند. زمخشری در مسأله ی جزء بودن بسمله برای سور قرآن دو دیدگاه نقل می کند: دیدگاه قراء و فقهاء مدینه ، بصره و شام كه بسمله را جزء نمی دانند و دیدگاه قراء و فقهاء مكه و كوفه که بسمله را جزء سور مي دانند.(کشاف ، چاپ دارالمعرفه ج ۱ ص ۲۴ و ۲۵) این سخن زمخشری به خوبی جایگاه قراء را در اندیشه های قرآنی وی نشان می دهد.
۲.زمخشری در سوره حمد در ۱۳ موضع اختلاف قرائات را نقل کرده است.قرائات مورد توجه او منحصر به قرائات سبع یا عشر نیست.وی گاهی به اجماعی بودن قرائت (مثل تفخیم لام در الله ، ص ۴۰) و گاهی به قرائت بدون نام قاری (ص ۴۸ و ۵۸ و ۶۲ ) و گاهی به قرائت باذکر نام قاری اشاره می کند مانند: قرائات حسن بصری(ص ۵۱) ، عبدالله بن ابی عبله (ص ۵۱)،زید بن علی (ع) (ص ۵۳)، ابو هریره(ص ۵۷) ، ابوحنیفه (ص ۵۷ و ۵۹)، ابن حبیش (۶۶) ، عبدالله بن مسعود(ص ۶۷ و ۶۹)، عمر بن خطاب(ص ۷۱ و ۷۳)،ایوب سختیانی(ص ۷۳).
و در موردی قرائت را به رسول الله ص نسبت می دهد(ص ۷۱) و گاهی قرائت را از حضرت علی ع روایت می کند.(ص۷۳)
۳.اجتهادی بودن قرائات به صورت فی الجمله مورد تایید زمخشری است. وی در توضیح قرائت حسن بصری که الحمدلله را به کسر دال خوانده و قرائت ابراهیم بن ابی عبله که الحمدلله را به ضم لام خوانده می گوید: «الذی جسرهما علی ذلک - و الاتباع انما یکون فی کلمة واحدة - تنزل الکلمتین منزلة كلمة لکثرة استعمالهما مقترنتین» تعبیر جسرهما به خوبی نشان می دهد که دو قرائت یادشده مبتنی بر سماع و روایت نبوده بلکه بر اساس لغت و تحلیل زبانی بوده است.میر شریف در حاشیه کشاف در همین موضع می نویسد: «گفته شده: «تعبیر مذکور جسارت در حق قراء است زیرا این تعبیر نشان‌گر آن است که دو قرائت فوق حاصل تبعیت از احکام لغوی است و ریشه در روایت ندارد، در حالی که علمای سلف از این سخن مبری هستند و قرائات ایشان با تمام خصوصیات مأخوذ از روایات و سماع است» این حرف را برخی گفته اند اما مصنف (یعنی زمخشری) به این دیدگاه معتقد نیست و از آنچه گفت ابایی ندارد زیرا در روایت اذن داده شده که قرآن به لغات مختلف خوانده شود و در نتیجه در خصوصیات قرائت نقل و روایت لازم نیست بلکه می توان بر اساس احکام لغت قرآن را قرائت کرد. به علاوه زمخشری قرائت متواتر را نه به تواتر روایات بلکه به تواتر کتبی مصحف ارجاع می دهد پس ارجاع قرائت غیر متواتر به قاعده لغوی در نگاه وی به طریق اولی سزاوار است. » حاشیه میر شریف برکشاف ص ۵۲
۴.رجوع به مصحف در نظریه زمخشری در باب قرائات، جایگاه والایی دارد و یکی از طرق احراز صحت قرائت است . او برای اثبات جزء بودن بسمله برای سور قرآنی به نقل از شافعی و اصحاب او به وجود آن در مصحف استدلال می کند و می گوید:«قالوا : قد اثبتها السلف فی المصحف» (ص ۲۵) همچنین درباره آمین در پایان سوره حمد می گوید:«و لیس من القرآن بدلیل أنه لم یثبت فی المصاحف» گاهی نیز با تکیه به مصحف امام قرائتی را ترجیح می دهد،او در واژه صراط سه قرائت (سراط ، صراط بدون اشمام صوت زای و با اشمام آن) نقل کرده و راجع به صراط می گوید: «هی الثابتة فی الامام» ، مراد او از امام ، مصحف اصلی عثمان است که برای خود اختیار کرد و در مدینه نگهداری می شد
۵.زمخشری گاهی قرائت اجماعی را ذکر می کند و اجماعی بودن آن را دلیل بر استناد آن به نقل و روایت می داند. «و اطباقهم علیه دلیل أنهم ورثوه کابرا عن کابر» (ص ۴۰) شاید بتوان از این عبارت مفهوم گیری کرد که قرائت اختلافی به دلیل اختلاف ، نمی توان همه ی آن ها را مستند به سماع و روایت از گذشتگان کرد.
#کشاف #زمخشری #قرائات
۶.از نکات بسیار جالب و بدیع در کشاف در حیطه قرائات ، قرینه گرفتن یک قرائت برای تفسیر و تحلیل قرآن است. در ملک یوم الدین ، زمخشری قائل به نعت بودن آن برای الله است ولی با سوالی مواجه می شود که چگونه ملک -که اضافه آن استقبالیه و لفظیه است و تبعا نکره می باشد - نعت معرفه یعنی الله واقع شده است؟! وی دو پاسخ ذکر می کند در پاسخ دوم می گوید اضافه ملک به یوم اضافه ماضویه است از باب تنزیل مستقبل محقق به منزله ماضی، این بیان چون مقدار استبعاد دارد نیاز به شاهد دارد و زمخشری قرائت ابوحنیفه را شاهد بر آن گرفته و می گوید:« و یجوز ان یکون المعنی ملک الامور یوم الدین کقوله: و نادی اصحاب الجنة و : نادی اصحاب الاعراف و الدلیل علیه قرائة أبي حنيفة : ملک یوم الدین » ملک فعل ماضی و یوم الدین مفعول آن است. اگر عبارت : الدلیل علیه قرائة... در کشاف سرچ شود با موارد زیادی از این دست مواجه خواهیم شد.
۷.از دیدگاه زمخشری قرائت اهل حرمین (مدینه و مکه) مرجح قرائت است وی در ملک یوم الدین شش قرائت را نقل می کند و سپس می گوید: و ملک هو الاختیار لأنه قرائة أهل الحرمین (ص ۵۷)
#زمخشری #کشاف #قرائات
@motavval_ahmadi