بسم الله الرحمن الرحیم

ره‌آوردی برای امتداد زیارت ✍️ محمد ولیانپور (بخش 1/2) 1. هویت فرهنگی و معنوی شهر #مشهد حول محور حضرت رضا(ع) شکل گرفته است؛ به گونه‌ای که واژه مقدس در پی نام این شهر تداعی‌کننده وجه قدسی و معنوی این قطعه از زمین است. حضور بیست میلیونی زوار حرم رضوی با انگیزه‌ای فرهنگی در کنار این هویت فرهنگی، به شکل‌گیری پایتختی معنوی برای ایران اسلامی با جمعیت انبوه ساکن و متغیر می‌انجامد که تحقق کامل آن، نیاز به بایسته‌هایی چند دارد. 2. #پایتخت_معنوی و هویت فرهنگی، معنوی و زیارتی مشهد، نیاز به تحقق در همه لایه‌های «باور، ارزش، هنجار و نشانه» دارد و تلاش‌ها برای تبیین باورها و هنجارها بایستی به شکل‌گیری و تولید نمادها و محصولاتی از همان جنس بیانجامد تا پوسته رویین و مادی فرهنگ بتواند با قرار گرفتن در چرخه فرهنگ‌سازی به بازتولید باورها و هنجارها کمک کند. در این راستا به‌رغم فعالیت‌هایی که هرچند با شدت و ضعف در عرصه‌های بنیادی‌تر فرهنگ انجام می‌شود، عرصه تولید #محصولات_فرهنگی و نمادها در وضعیت مطلوبی به سر نمی‌برد و آن‌چه به صورت سنتی در محدوده #حرم_رضوی شکل گرفته است نیز از این چهارچوب فراتر نمی‌رود. 3. یک محصول متناسب با فرهنگ و ویژگی‌های جغرافیایی یک منطقه و بر اساس نیاز به سوغات تبدیل می‌شود که این روندی طبیعی مبتنی بر گذر زمان را می‌طلبد. سوغات در صنایع فرهنگی، محصولی تجسم‌یافته و عینی است و یکتایی، شاخص بودن به عنوان سوغات، کارکرد و تعمیم از جمله ویژگی‌های آن است. سوغات فرهنگی علاوه بر این‌ها نیاز به تنوع، فخامت و قیمت مناسب نیز دارد. ویژگی‌هایی چون تحمل پیام (فرهنگی، معنوی و اقلیمی) و عدم مغایرت با روح و معنویت زیارت نیز کالاهای غفلت‌زا و تجملاتى را از دایره بحث خارج می‌کند. #سوغات آن‌گاه که با زیارت و مفاهیم قدسی پیوند می‌خورد می‌تواند حلقه آخر فرهنگ‌سازی و عامل تعمیم فرهنگ زیارت و زندگی رضوی در طول زندگی زائران باشد؛ چرا که تنها وجه مادی سفر و زیارت است که پس از زیارت نیز زائر را هم‌راهی می‌کند. 4. قدردانى از خدمات دوستان و بستگان و همسایگان، جلوگیری از تحریک حسادت ، یادآوری، ‎احترام، پاس‌داشت مقصد و مسائلی از این دست را شاید بتوان در زمره حکمت‌های سوغات برشمرد. این سنت حسنه که امروز بخشی از هویت ایرانیان را تشکیل داده است در سیره و سنت پیشوایان نیز مورد توجه بوده است. رسول‌خدا(ص) بر سوغات پس از سفر (حتی یک تکه سنگ!) تأکید داشتند و خود نیز از زائران خانه خدا طلب خرما و آب زمزم می‌کرد و آب زمزم را به عنوان سوغات مى‏پذیرفت . امام صادق(ع) نیز سوغات پس از حج را جزئی از مؤونه حج می‌دانست تا جایی‌که پولى که صرف تهیه سوغات مى‏شود معادل همان مالى است که صرف اصلِ حج می‌شود. بدیهی است که بهترین هدیه و ره‌آورد آن است که به پیامی نیز قرین باشد؛ امری که علی(ع) نیز بدان اشاره داشته است. 5. مسائلی چون عدم تناسب سوغات فعلی با جایگاه معنوی مشهد، بی‌محتوایی و خنثی بودن سوغات فعلی در عین تبرک و ایجاد خاطره، ‌عدم کمک سوغات فعلی به تکمیل رسالت فرهنگی استمرار زیارت، تضاد سوغات موجود با فرهنگ ایرانی‌اسلامی (به ویژه در محصولات کودک و نوجوان) و... ضرورت توجه به سوغات فرهنگی را دوچندان می‌کند. تعریف و عرضه محصولات فرهنگی و نمادهای معنوی به عنوان سوغات فرهنگی مشهدالرضا(ع) در کنار سوغات محلی، می‌تواند این ظرفیت عظیم را در خدمت فرهنگ زیارت قرار دهد. 6. سوغات موجود را می‌توان به سوغات غیرفرهنگی (از جمله خشک‌بار و ادویه)، سوغات نسبتافرهنگی (مثل انگشتر و سجاده)، سوغات اکثرا ضدفرهنگی (چون پوشاک و محصولات وارداتی) تقسیم کرد. بخش اول نیاز به سامان‌دهی، بهینه‌سازی، و ترکیب با مؤلفه‌های فرهنگی دارد و سوغات نسبتا فرهنگی نیز طی فرایندی ارتقائی به سوغات مطلوب مبدل خواهد شد. مکانیزم‌های بازدارنده‌ای چون ممنوعیت فروش اجناس خارجی در محدوده اطراف حرم و تولید محصولات رقیب می‌تواند در برابر سوغات ضدفرهنگی کارآمد باشد. اما اندک محصولات کاملا فرهنگی و حاوی پیام حداکثری از قبیل کتاب، محصولات چندرسانه‌ای و حجمی تقریبا به سوغات تبدیل نشده است و مسیری طولانی‌تر را در پیش خواهد داشت. ادامه 👇 یادداشت‌ها و تأملات محمد ولیانپور @mvalianpour

ره‌آوردی برای امتداد زیارت ✍️ محمد ولیانپور (بخش 2/2) 7. دیدگاه‌ها در مورد قالب‌های محصول مناسب سوغات قدری متفاوت است؛ گروهی محصولات کاربردی با روی‌کرد فرهنگی را به دلیل نیاز زائر، تعمیم، پیام غیرمستقیم و دخالت در سبک زندگی بر سوغات خاص فرهنگی و تزئینی ترجیح می‌دهند و در مقابل عده‌ای نیز محصولات خاص فرهنگی، تزئینی و فاخر را به دلیل ملاحظات‌های عرفی، حفظ شأن مزور، دوام بالا و پیام حداکثری ارجح می‌دانند. برخی نیز با توجه به تنوع مخاطب هر دو را لازم دانسته و قائل به روی‌کرد تلفیقی در این باب هستند. 8. بازار گسترده و فزاینده تقاضا به استعداد بیش از 20 میلیون زائر و گردش‌گر با تنوع دینی، مذهبی و اعتقادی، ظرفیت هزاران زیارت‌گاه و مسجد به عنوان کانون‌های توجهات فرهنگی‌معنوی، برگزاری سالانه هزاران برنامه فرهنگی فرصتی بی‌بدیل برای عرضه محصولات فرهنگی مهیا کرده است. علاوه بر این، ظرفیت بالای نمادسازی در فرهنگ دینی و ملی، ظرفیت صنایع دستی مشهد برای تبدیل به سوغات فرهنگی مطلوب، انگیزه فرهنگی زائر، قابلیت تحول‌آفرینی فرهنگی در کشور، امکان صدور ارزش‌های مذهبی و انقلابی با توجه به حضور بیش از یک میلیون زوار خارجی و به‌ویژه عنصر برکت و نسبت با امام رضا(ع) از جمله ظرفیت‌های فرهنگی این حوزه است. 9. کارشناسان، توزیع را مسأله اصلی محصولات فرهنگی و طبعا #سوغات_فرهنگی و اولویت اول حمایت می‌دانند. کم‌بود ویترین عرضه به ویژه در اطراف حرم به دلیل هزینه بالای آن و جولان محصولات غیرفرهنگی و گاه ضدفرهنگی وارداتی، عرصه را بر توزیع محصولات فرهنگی تنگ کرده است. کم‌بود و ضعف در نمادسازی به ویژه در محصولات کودک (مخاطب عمده سوغات) و محصولات کاربردی خصوصا البسه (بیشترین حجم سوغات)، حساسیت‌های سلیقه‌ای و عرفی و عدم شفافیت در معیارهای مذهبی و افراط و تفریط در القای پیام در کنار مشکلات صنعتی‌سازی و تجاری‌سازی از دیگر مسائل اساسی این عرصه است. 10. غفلت از صنایع و #محصولات_فرهنگی در کشور و عدم کار پژوهشی و رسانه‌ای در این باب، تلقی حاشیه‌ای و هزینه‌ای از فرهنگ، بی‌توجهی به اثرگذاری، عدم اطلاع‌رسانی و حساسیت‌های عرفی از جمله موانع فرهنگی است که در کنار موانع نهادی چون عدم وجود متولی و فقدان هماهنگی دستگاه‌ها، سیاست‌های متعارض توسعه شهری و استانی و فقدان حمایت‌های جدی و شفاف دولتی در این زمینه سامان‌دهی سوغات فرهنگی را با چالش مواجه کرده است. بررسی‌ها نشان از فقر ساختار در حوزه صنایع فرهنگی و سوغات فرهنگی دارد و تقریبا هیچ بنیاد، صنف و اتحادیه تولید و عرضه، پژوهش‌گاه، خوشه صنعتی و ستاد محتوایی در این عرصه وجود ندارد. 11. در عرصه ساختاری، راهبردها و راهکارهایی چند به نظر می‌رسد؛ از جمله جانمایی صنایع فرهنگی در سند توسعه مشهد و خراسان‌رضوی، ایجاد نهادی برای صنایع فرهنگی (مثل بنیاد بازی‌های رایانه‌ای، نشر، سینما و...)، تأسیس صنف و اتحادیه تولید و عرضه محصولات فرهنگی، ایجاد خوشه صنایع فرهنگی، تأسیس پژوهش‌گاه فن‌آوری‌های فرهنگی و ایجاد اتاق فکر ترجیحا مردم‌نهاد. هم‌چنین تقویت اطلاع‌رسانی، طراحی بسته‌های سوغات، اولویت اردوها، سفرهای کاروانی و خانوادگی و تغییر روی‌کرد مدیریت فرهنگی از نهادمحور به محصول‌محور، در راستای فرهنگ‌سازی سوغات فرهنگی مؤثر خواد یود. 12. مشهد می‌تواند مرجع ملی و منطقه‌ای تولید محصولات فرهنگی، مرجع جهانی محصولات با موضوع ولایت، مرکز عرضه محصولات متنوع فرهنگی یا حتی مرکز طراحی و عرضه محصولات حجاب یا مدهای اسلامی و مانند آن باشد. این نگاه می‌تواند مفهوم سوغات و سوغات فرهنگی را متحول کند و موضوع‌محوری به‌جای محصول‌محوری در این بازار تجلی یابد؛ به گونه‌ای که زائر مشهدالرضا در بازار گسترده ای از محصولات فرهنگی، امکان انتخاب عناوین متنوعی از این محصولات را در موضوعاتی خاص به عنوان سوغات داشته باشد. 13. سوغات فرهنگی به تبع محصولات فرهنگی بحثی دامنه‌دار و بین‌بخشی است که نیاز به تعریف فرایندهای نوینی دارد. برای بسط موضوع، از بررسی مباحث مرتبط از جمله جوانب اقتصادی (صنعت، بازار، اصناف و...)، فن‌آوری، فرهنگی، هنری و مذهبی بی‌نیاز نخواهیم بود. تهدیدهایی نیز متوجه این مسیر است که غلبه نگاه انتفاعی بر فرهنگی، سوء‌استفاده و کاسب‌کاری، رانتیر شدن مؤسسات فرهنگی در اثر حمایت‌های اشتباه، تکراری شدن محصولات و اقدامات از جمله آن‌ها خواهد بود. منتشرشده در شماره 25 ویژه‌نامه رصد، ویژه اقتصاد زیارت (ویژه‌نامه تحلیلی دفتر پژوهش روزنامه خراسان)، اسفندماه 1392، ص32، با عنوان: «سوغات فرهنگی؛ امتداد زیارت» یادداشت‌ها و تأملات محمد ولیانپور @mvalianpour