🌴#کلمات_قصار_نهج_البلاغه
🌹#حکمت_شماره_187
و قال عليه‌السلام
الرَّحِيلُ وَشِيكٌ.
امام عليه السلام فرمود:
كوچ كردن (از دنيا) سريع است
شرح و تفسير
سرانجام مبارزه با حق
امام عليه السلام در اين كلام نورانى از كسانى سخن مى‌گويد كه به مقابلۀ با حق بر مى‌خيزند. مى‌فرمايد:«آن كس كه در برابر حق قد علم كند (و به مبارزه برخيزد) هلاك خواهد شد»؛ (مَنْ أَبْدَى صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ هَلَكَ) .
اين كلام حكمت‌آميز با همين عبارت در لا به لاى خطبۀ شانزدهم نهج البلاغه آمده است كه شرح آن را در جلد اول در ذيل همان خطبه (صفحۀ ٦٥١) بيان كرديم و حاصل آن اين است كه هرگز به مخالفت و مقابلۀ با حق برنخيزيد، زيرا حق قدرتى دارد كه انسان را بر زمين مى‌كوبد؛ اگر در كوتاه مدت انجام نشود در دراز مدت انجام خواهد شد و تاريخ، به ويژه تاريخ اسلام، نشان مى‌دهد آنها كه به مقابلۀ با حق برخاستند چگونه طومار زندگانى‌شان در هم پيچيده شد.
نيز با توجّه به اين‌كه حق به معناى واقعيت‌هاى ثابت است و واقعيت‌ها آثارى دارد و هر چه با آثارش به مخالفت برخيزند از ميان نمى‌رود، از اين رو سرانجام بر انسان غلبه مى‌كند و او را در هم مى‌شكند. درست مانند اين‌كه انسان بداند فلان راه، مستقيم و راه ديگر بيراهه است، اگر به مخالفت با راه مستقيم برخيزد و به بيراهه رود هرقدر تلاش و كوشش كند به مقصد نمى‌رسد و سرانجامش هلاكت است.
بعضى از شارحان نهج البلاغه تفسير ديگرى براى اين جمله برگزيده‌اند و آن اين‌كه هرگاه كسى در ميان مردم نادان به دفاع از حق برخيزد جان خود را به خطر انداخته چرا كه افراد جاهل و متعصب و لجوج با اين‌گونه افراد مخالفند و مفهوم آن اين مى‌شود كه هر كس دفاع از حق كند بايد هزينه‌هاى اين دفاع را در برابر مردم نادان بپردازد.
ولى اين تفسير به هيچ وجه مناسب چنين گفتار حكيمانه‌اى نيست، زيرا اولاً در بعضى از متون لغت صريحا آمده است كه جملۀ
«أبْدى صَفْحَتَهُ لَهُ» به معناى به مخالفت برخاستن است و مرحوم علامۀ شوشترى موارد فراوانى از كلمات عرب نقل كرده كه جملۀ «مَنْ أبْدى صَفْحَتَهُ لَهُ» به معناى به مخالفت برخاستن است. ١
ثانياً در خطبۀ شانزدهم، پيش و پس از آن جمله‌هايى آمده است كه به خوبى نشان مى‌دهد امام عليه السلام در اين جمله از بدكاران سخن مى‌گويد كه به مخالفت با حق برمى‌خيزند.
در شرح نهج البلاغۀ محمد عبده احتمال ديگرى نيز در تفسير اين جمله ذكر شده و آن اين‌كه منظور از «أبْدى صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ» به معناى روى گردانيدن از حق است كه آن هم سبب هلاكت انسان مى‌شود؛ ولى با توجه به اين‌كه كلمۀ «أبْدى» به معناى آشكار كردن است اين تفسير نيز بعيد به نظر مى‌رسد. ٢
به هر حال مفهوم اين جمله اين است كه امام عليه السلام به همۀ كسانى كه به مخالفت با حق برمى‌خيزند هشدار مى‌دهد كه به عاقبت سوء كار خود بينديشند و از اين راه باز گردند. همان‌گونه كه پيش از اين اشاره شد اين جمله در كتاب شريف كافى نيز به عنوان بخشى از يك روايت آمده و مرحوم ملا صالح مازندرانى در شرح آن مى‌گويد: مفهوم جمله اين است كسى كه آشكارا در برابر حق به خصومت برخيزد هلاك خواهد شد.
مشابه همين معنا در گفتار حكيمانۀ ٤٠٨ نيز آمده است آنجا كه مى‌فرمايد:
«مَنْ صارَعَ الْحَقَّ صَرَعَهُ ؛آن كس كه با حق بجنگد حق او را بر زمين خواهد كوبيد». ١
قرآن مجيد نيز دربارۀ حق و باطل چنين مى‌گويد: «بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الْباطِلِ فَيَدْمَغُهُ فَإِذا هُوَ زاهِقٌ» ؛بلكه ما حق را بر باطل مى‌كوبيم و آن را هلاك مى‌سازد و اين‌گونه باطل محو و نابود مى‌شود». ٢
منظور از «حق» در كلام نورانى بالا اصل خداشناسى و آيين اسلام و فروع دين و حقوق الله و حقوق الناس به طور عام است، زيرا حق در اصل به معناى مطابقت و هماهنگى با واقع و نقطۀ مقابل آن «باطل» است. به همين دليل به ذات پاك خداوند، به طور مطلق «حق» اطلاق مى‌شود چون واقعيتى است انكارناپذير.
در كتاب «وجوه القرآن» براى كلمۀ حق موارد استعمال دوازده‌گانه‌اى در قرآن مجيد ذكر شده است: حق به معناى ذات پاك خداوند و به معناى قرآن، اسلام، توحيد، عدل، صدق، طرز صحيح، علانيه، شايستگى، واجب شدن، وام و بهره و براى هر كدام از اينها آيه‌اى از آيات قرآن مجيد را شاهد آورده است.
🌴#کلمات_قصار_نهج_البلاغه
🌹#حکمت_شماره_188
و قال عليه‌السلام
مَنْ أَبْدَى صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ هَلَكَ.
امام عليه السلام فرمود:
آن كس كه در برابر حق قد علم كند (و به مبارزه برخيزد) هلاك خواهد شد.
شرح و تفسير
سرانجام مبارزه با حق
امام عليه السلام در اين كلام نورانى از كسانى سخن مى‌گويد كه به مقابلۀ با حق بر مى‌خيزند. مى‌فرمايد:«آن كس كه در برابر حق قد علم كند (و به مبارزه برخيزد) هلاك خواهد شد»؛ (مَنْ أَبْدَى صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ هَلَكَ) .
اين كلام حكمت‌آميز با همين عبارت در لا به لاى خطبۀ شانزدهم نهج البلاغه آمده است كه شرح آن را در جلد اول در ذيل همان خطبه (صفحۀ ٦٥١) بيان كرديم و حاصل آن اين است كه هرگز به مخالفت و مقابلۀ با حق برنخيزيد، زيرا حق قدرتى دارد كه انسان را بر زمين مى‌كوبد؛ اگر در كوتاه مدت انجام نشود در دراز مدت انجام خواهد شد و تاريخ، به ويژه تاريخ اسلام، نشان مى‌دهد آنها كه به مقابلۀ با حق برخاستند چگونه طومار زندگانى‌شان در هم پيچيده شد.
نيز با توجّه به اين‌كه حق به معناى واقعيت‌هاى ثابت است و واقعيت‌ها آثارى دارد و هر چه با آثارش به مخالفت برخيزند از ميان نمى‌رود، از اين رو سرانجام بر انسان غلبه مى‌كند و او را در هم مى‌شكند. درست مانند اين‌كه انسان بداند فلان راه، مستقيم و راه ديگر بيراهه است، اگر به مخالفت با راه مستقيم برخيزد و به بيراهه رود هرقدر تلاش و كوشش كند به مقصد نمى‌رسد و سرانجامش هلاكت است.
بعضى از شارحان نهج البلاغه تفسير ديگرى براى اين جمله برگزيده‌اند و آن اين‌كه هرگاه كسى در ميان مردم نادان به دفاع از حق برخيزد جان خود را به خطر انداخته چرا كه افراد جاهل و متعصب و لجوج با اين‌گونه افراد مخالفند و مفهوم آن اين مى‌شود كه هر كس دفاع از حق كند بايد هزينه‌هاى اين دفاع را در برابر مردم نادان بپردازد.
ولى اين تفسير به هيچ وجه مناسب چنين گفتار حكيمانه‌اى نيست، زيرا اولاً در بعضى از متون لغت صريحا آمده است كه جملۀ
«أبْدى صَفْحَتَهُ لَهُ» به معناى به مخالفت برخاستن است و مرحوم علامۀ شوشترى موارد فراوانى از كلمات عرب نقل كرده كه جملۀ «مَنْ أبْدى صَفْحَتَهُ لَهُ» به معناى به مخالفت برخاستن است. ١
ثانياً در خطبۀ شانزدهم، پيش و پس از آن جمله‌هايى آمده است كه به خوبى نشان مى‌دهد امام عليه السلام در اين جمله از بدكاران سخن مى‌گويد كه به مخالفت با حق برمى‌خيزند.
در شرح نهج البلاغۀ محمد عبده احتمال ديگرى نيز در تفسير اين جمله ذكر شده و آن اين‌كه منظور از «أبْدى صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ» به معناى روى گردانيدن از حق است كه آن هم سبب هلاكت انسان مى‌شود؛ ولى با توجه به اين‌كه كلمۀ «أبْدى» به معناى آشكار كردن است اين تفسير نيز بعيد به نظر مى‌رسد. ٢
به هر حال مفهوم اين جمله اين است كه امام عليه السلام به همۀ كسانى كه به مخالفت با حق برمى‌خيزند هشدار مى‌دهد كه به عاقبت سوء كار خود بينديشند و از اين راه باز گردند. همان‌گونه كه پيش از اين اشاره شد اين جمله در كتاب شريف كافى نيز به عنوان بخشى از يك روايت آمده و مرحوم ملا صالح مازندرانى در شرح آن مى‌گويد: مفهوم جمله اين است كسى كه آشكارا در برابر حق به خصومت برخيزد هلاك خواهد شد.
مشابه همين معنا در گفتار حكيمانۀ ٤٠٨ نيز آمده است آنجا كه مى‌فرمايد:
«مَنْ صارَعَ الْحَقَّ صَرَعَهُ ؛آن كس كه با حق بجنگد حق او را بر زمين خواهد كوبيد». ١
قرآن مجيد نيز دربارۀ حق و باطل چنين مى‌گويد: «بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الْباطِلِ فَيَدْمَغُهُ فَإِذا هُوَ زاهِقٌ» ؛بلكه ما حق را بر باطل مى‌كوبيم و آن را هلاك مى‌سازد و اين‌گونه باطل محو و نابود مى‌شود». ٢
منظور از «حق» در كلام نورانى بالا اصل خداشناسى و آيين اسلام و فروع دين و حقوق الله و حقوق الناس به طور عام است، زيرا حق در اصل به معناى مطابقت و هماهنگى با واقع و نقطۀ مقابل آن «باطل» است. به همين دليل به ذات پاك خداوند، به طور مطلق «حق» اطلاق مى‌شود چون واقعيتى است انكارناپذير.
در كتاب «وجوه القرآن» براى كلمۀ حق موارد استعمال دوازده‌گانه‌اى در قرآن مجيد ذكر شده است: حق به معناى ذات پاك خداوند و به معناى قرآن، اسلام، توحيد، عدل، صدق، طرز صحيح، علانيه، شايستگى، واجب شدن، وام و بهره و براى هر كدام از اينها آيه‌اى از آيات قرآن مجيد را شاهد آورده است.
🌴#کلمات_قصار_نهج_البلاغه
🌹#حکمت_شماره_189
و قال عليه‌السلام
مَنْ لَمْ يُنْجِهِ الصَّبْرُ أَهْلَكَهُ الْجَزَعُ.
امام عليه السلام فرمود:
كسى كه صبر و شكيبايى او را نجات ندهد بى‌تابى او را از پاى در مى‌آورد
شرح و تفسير
بى‌تابى كشنده است
امام عليه السلام در اين گفتار حكيمانه به اثر زيان‌بار ترك صبر و پيشه نمودن جزع اشاره كرده مى‌فرمايد:«كسى كه صبر و شكيبايى او را نجات ندهد بى‌تابى او را از پاى در مى‌آورد»؛ (مَنْ لَمْ يُنْجِهِ الصَّبْرُ أَهْلَكَهُ الْجَزَعُ) .
به يقين در طول زندگى انسان، مصائب و مشكلات فراوانى است كه هيچ‌كس از آن بر كنار نمى‌ماند. عكس العملى كه انسان مى‌تواند در مقابل اين حوادث دردناك و غم‌انگيز نشان بدهد يكى از دو چيز است: نخست صبر و تحمل و شكرگزارى به درگاه خدا و دقت در يافتن راه نجات از آن مشكل يا مصيبت و حداقل كاستن از آثار زيان‌بار آن است.
ديگر جزع و بى‌تابى است كه هم اعصاب انسان را در هم مى‌كوبد و او را گرفتار بيمارى‌هاى مختلف كرده و گاه به مرگ مى‌كشاند و هم سبب ناشكرى به درگاه خداوند و وزر و وبال براى سراى ديگر مى‌شود.
انسان عاقل راه نخست را بر مى‌گزيند كه هم اجر صابران را دارد و هم فوايد و بركات صبر را.
بنابراين مفهوم اين كلام حكيمانه بسيار روشن و شفاف است و اين‌كه بعضى تصور كرده‌اند در مفهوم آن پيچدگى است كاملاً اشتباه است.
در ضمن از آنچه گفته شد معلوم شد كه هلاكت در اين جمله هلاك دنيوى و اخروى هر دو را شامل مى‌شود همان‌طور كه (نجات) در پرتو صبر نيز نجات دنيوى و اخروى را در بر مى‌گيرد، هرچند گاهى در بعضى از روايات تنها به هلاكت اخروى اشاره شده؛ مانند حديثى از امام صادق عليه السلام كه مى‌فرمايد:
«اتَّقُوا اللّه وَ اصْبِرُوا فَإِنَّهُ مَنْ لَمْ يَصْبِرْ أهْلَكَهُ الْجَزَعُ وَ إنَّما هَلاكُهُ فِى الْجَزَعِ أَنَّهُ إذا جَزِعَ لَمْ يُؤجَرْ ؛تقواى الهى پيشه كنيد و در برابر مشكلات و مصائب صبر و شكيبايى داشته باشيد، زيرا كسى كه صبر نكند جزع او را هلاك خواهد كرد و هلاكت او در جزع اين است كه وقتى بى‌تابى كند اجر و پاداشى به او داده نخواهد شد». ١
نكته:
صبر و جزع
بارها در كلام امام عليه السلام موضوع صبر و جزع و آثار نيكوى صبر و آثار شوم جزع مطرح شد و ما نيز بحث‌هايى داشته‌ايم. در اينجا لازم مى‌دانيم به سبب اهميت موضوع باز اشاره‌اى به اين مطلب داشته باشيم.
همان گونه كه اشاره شد، حيات دنيا آميخته با انواع مشكلات است. در مسير اطاعت الهى مشكلات كم نيست و در طريق پرهيز از گناه و تقوا مشكلات، زياد است. مصائب ناخواسته دامان همه را در دنيا مى‌گيرد و اگر توجه به اين حقيقت داشته باشيم كه در گذشته چنين بوده و در آينده نيز چنين خواهد بود از وجود اين مشكلات ناراحت نمى‌شويم، پيمانۀ صبر ما لبريز نمى‌گردد: شكيبايى خود را از دست نمى‌دهيم و ناراحتى‌هاى روانى ناشى از جزع و بى‌تابى به سراغ ما نمى‌آيد، زيرا مى‌دانيم همه در اين گونه امور به شكلى دست به گريبانند. اين صبر و شكيبايى افزون بر اين‌كه پاداش الهى فوق‌العاده‌اى دارد؛ از جمله در حديثى از امام صادق عليه السلام مى‌خوانيم كه فرمود:
«مَنِ ابْتَلى مِنْ شيعَتِنا فَصَبَرَ عَلَيْهِ كانَ لَهُ أجْرُ ألْفِ شَهيدٍ ؛كسى كه از شيعيان ما مبتلا به مصيبتى شود و شكيبايى كند پاداش هزار شهيد را دارد». ١
در حديث ديگرى از امام صادق عليه السلام مى‌خوانيم:
«ما مِنْ مُؤْمِنٍ إلّاوَهُوَ مُبْتلىً بِبَلاءٍ مُنْتَظِرٍ بِهِ ما هُوَ أشَدُّ مِنْهُ فَإنْ صَبَرَ عَلَى الْبَلِيَّةِ الَّتي هُوَ فيها عافاهُ اللّهُ مِنَ الْبَلاءِ الَّذي يَنْتَظِرُ بِهِ وَإِنْ لَمْ يَصْبِرْ وَجَزِعَ نَزَلَ بِهِ مِنَ الْبَلاءِ الْمُنْتَظَرِ أبَداً حَتّى يَحْسُنَ صَبْرُهُ وَعَزاءُهُ ؛هيچ فرد باايمانى نيست مگر اين‌كه به بلايى مبتلا مى‌شود و آنچه را انتظار آن مى‌كشد (اى بسا) از آن هم شديدتر است. هرگاه بر بلايى كه در آن است شكيبايى كند، خدا او را از بلايى كه انتظارش مى‌كشد بركنار مى‌دارد و اگر بى‌تابى نمايد بلاها يكى پس از ديگرى بر سر او مى‌آيد تا صبر و شكيبايى پيشه كند». ٢
در حديثى از امام هادى عليه السلام مى‌خوانيم:
«الْمُصيبَةُ لِلصّابِرِ واحِدَةٌ وَلِلْجازِعِ اثْنانِ ؛مصيبت براى انسان صابر يكى است و براى انسان ناشكيبا دوتاست». ٣
مضاعف شدن مصيبت افراد ناشكيبا از اينجاست كه ضربه‌هايى بر جسم و روح آنها وارد مى‌كند و آنها را در هم مى‌كوبد. كوتاه سخن اين‌كه همان‌گونه كه در گذشته نيز اشاره شد جزع و بى‌تابى افزون بر نوعى ناسپاسى در پيشگاه خدا، آثار بسيار مخرّبى روى اعصاب انسان دارد و او را گاه تا سر حد جنون پيش مى‌برد.
براى درمان جزع لازم است انسان توجه به مصائب اولياء الله در گذشته و مصائب دوستان و خويشان و بستگان كند كه هر يك به نوعى گرفتارند. به علاوه در آثار مثبت صبر و شكيبايى و آثار منفى جزع و بى‌تابى بينديشد. نيز به امورى بپردازد كه فكر او را به خود مشغول مى‌سازد و از مصيبت منصرف مى‌كند تا در سايۀ آن تدريجاً مصيبت را فراموش كند.
اضافه بر اين، همان‌گونه كه در روايتى از امي
رمؤمنان على عليه السلام اشاره شده، بسيارى از مشكلات پايانى دارد و به تعبير ما از اين ستون تا آن ستون فرج است.
نبايد انسان خيال كند كه هميشه مشكل به يك حال باقى مى‌ماند
«إنَّ لِلْمِحَنِ غاياتٌ لابُدَّ أنْ تَنْتَهِىَ إلَيْها ؛مشكلات غم‌انگيز پايانى دارد». ١
در گفتار حكيمانۀ ٢٩١ نيز بحثى دربارۀ صبر و جزع خواهد آمد و براى توضيح بيشتر مى‌توانيد به جلد دوم اخلاق در قرآن ،مباحث مربوط به صبر و شكيبايى و جزع، مراجعه فرماييد.
🌴#کلمات_قصار_نهج_البلاغه
🌹#حکمت_شماره_190
و قال عليه‌السلام
وَا عَجَبَاهْ! أَ تَكُونُ الْخِلَافَةُ بِالصَّحَابَةِ وَ (لاَ تَكُونُ بِالصَّحَابَةِ وَ) الْقَرَابَةِ؟
امام عليه السلام فرمود:
عجبا! آيا خلافت با همنشينى پيامبر حاصل مى‌شود؛ ولى با همنشينى و خويشاوندى حاصل نمى‌گردد؟