چیستی کرامت ذاتی و چگونگی توازن حقوق شهروندی در اندیشه اسلامی؛ مبانی، چالش‌ها و مقایسه با نظام‌های سکولار محمد جواد حیدری چکیده کرامت ذاتی انسان، به عنوان مبنای حقوق اساسی و شهروندی در اندیشه اسلامی، ریشه در آموزه‌های وحیانی و فطرت الهی دارد و از قرارداد اجتماعی یا رأی اکثریت فراتر است. قرآن کریم با تأکید بر تکریم نوع بشر، و سیره امام علی(ع) با محوریت عدالت، دسترسی مردم به حاکم و رعایت حقوق همگانی، بنیانی متفاوت از رویکردهای سکولار را عرضه می‌کنند. در این مقاله، با بررسی مبانی قرآنی و فقهی، اصول بنیادین حقوق شهروندی در اسلام تبیین شده و تمایز آن با نظام‌های سکولار در منشأ و غایت حقوق آشکار می‌گردد. همچنین، ضرورت توازن میان حقوق و تکالیف به عنوان شرط تحقق «حیات طیّبه» مورد تأکید قرار گرفته است. در نهایت، چالش‌ها و الزامات اجرایی تحقق این نظام در جامعه اسلامی مطرح می‌شود. کلیدواژه‌ها: کرامت انسانی، حقوق شهروندی، اندیشه اسلامی، عدالت، حیات طیّبه --- مقدمه و طرح مسئله کرامت انسانی از مهم‌ترین مباحث الهیات و فقه سیاسی است. برخلاف رویکردهای سکولار که حقوق را بر پایه قرارداد اجتماعی و رأی اکثریت بنا می‌کنند، اندیشه اسلامی آن را بر فطرت الهی و اراده خداوند استوار می‌سازد. مسئله اصلی این مقاله بررسی چیستی و چگونگی کرامت ذاتی و تبیین اصول حقوق شهروندی در اسلام است. پرسش محوری این است که: 1. مبانی قرآنی و روایی حقوق شهروندی در اسلام کدام‌اند؟ 2. نسبت میان حقوق و تکالیف در نظام اسلامی چگونه تعریف می‌شود؟ 3. تفاوت بنیادین نظام حقوقی اسلامی با نظام‌های سکولار چیست؟ پیشینه پژوهش مطالعات متعددی به موضوع کرامت انسانی و حقوق شهروندی پرداخته‌اند. برخی آثار در حوزه الهیات اسلامی (مانند تفسیر آیه 70 سوره اسراء) بر شمول عام کرامت انسانی تأکید دارند؛ برخی دیگر در حوزه حقوق عمومی به مقایسه میان حقوق اسلامی و نظام‌های غربی پرداخته‌اند. با این حال، کمتر پژوهشی به طور جامع به «توازن حقوق و تکالیف» و پیوند آن با مفهوم «حیات طیّبه» پرداخته است. چارچوب نظری قرآنی: آیه «وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ...» مبنای فراگیر کرامت ذاتی است. فقهی ـ اخلاقی: سیره امام علی(ع) بر عدالت، شایسته‌سالاری، دسترسی مردم به حاکم و مصونیت مسکن تأکید دارد. مقایسه‌ای: در اندیشه سکولار، منشأ حقوق اجتماعی قرارداد و توافق بشری است، در حالی‌که در اسلام، وحی و فطرت انسانی نقش تعیین‌کننده دارند. بحث و تحلیل 1. کرامت انسانی به مثابه بنیاد حقوق شهروندی کرامت شامل همه انسان‌ها، صرف‌نظر از دین و عقیده تقدم کرامت بر حقوق قراردادی 2. اصول بنیادین حقوق شهروندی در اسلام حق حیات (مطلق بودن ارزش زندگی انسان) عدالت و مساوات (اصل شایسته‌سالاری در حکومت علوی) امنیت و مصونیت مسکن دسترسی مردم به حاکم 3. توازن حقوق و تکالیف در اسلام، حقوق فردی با تکالیف اخلاقی و اجتماعی همراه است هدف: تحقق «حیات طیّبه» 4. مقایسه با نظام‌های سکولار سکولار: محوریت فردگرایی مادی، منبع حقوق = قرارداد اجتماعی اسلامی: منبع حقوق = وحی و فطرت، رویکرد اخلاقی و جامعه‌محور 5. چالش‌ها و الزامات اجرایی تقویت نهادهای قانونی پاسخ‌گویی حاکمان آموزش عمومی درباره حقوق و تکالیف نهادینه‌سازی فرهنگ قانون‌مداری نتیجه‌گیری حقوق شهروندی در اسلام بر کرامت ذاتی و آموزه‌های وحیانی مبتنی است و با اصولی همچون عدالت، حق حیات، امنیت و دسترسی به حاکم تقویت می‌شود. تمایز اصلی آن با نظام‌های سکولار در منشأ حقوق و پیوند ناگسستنی آن با تکالیف اخلاقی و معنوی است. این نگرش، الگویی برای تحقق «حیات طیّبه» ارائه می‌دهد که تنها در پرتو هم‌افزایی حقوق و تکالیف و تقویت نهادهای قانونی قابل تحقق است.