فقه اولویات و ضرورت نیازمحوری در حکمرانی و نهاد علم
محمد جواد حیدری خراسانی
دانشیار دانشگاه قم
چکیده
فقه اولویات رویکردی نوین در عرصه فقه و حکمرانی اسلامی است که بر شناسایی و پژوهش در مسائل ح یاتی جامعه، کشور و مردم تأکید میکند. این مقاله تلاش دارد ضمن تبیین مفهوم فقه اولویات، ضرورت آن در سه سطح فعالیتهای بنیادی، کاربردی و آیندهساز را بررسی کند. تحلیل نشان میدهد که غفلت از نیازمحوری و پرداختن به موضوعات فرعی، سبب اتلاف منابع علمی و نارضایتی اجتماعی میشود. در مقابل، تمرکز بر فقه اولویات میتواند نقشه راهی برای حل بحرانهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و نیز بسترساز تعامل جهانی و تمدنی باشد.
واژگان کلیدی: فقه اولویات، نیازمحوری، حکمرانی اسلامی، عدالت اجتماعی، تمدنسازی
مقدمه
نهاد علم و حوزههای دینی در تاریخ اسلام همواره نقش تعیینکنندهای در هدایت اجتماعی و پاسخ به نیازهای مردم داشتهاند (مطهری، ۱۳۷۴). با این حال، در عصر حاضر فاصلهای میان آموزشهای سنتی و نیازهای واقعی جامعه شکل گرفته است. رهبر معظم انقلاب اسلامی بارها تأکید کردهاند که «تمام تلاش حوزه و دانشگاه باید نیازمحور باشد» (خامنهای، ۱۳۹۳).
ایده «فقه اولویات» بهمثابه پاسخی به این خلأ، بر اولویتبندی نیازهای حکمرانی و تمرکز بر مسائل اساسی مردم تأکید دارد.
۱. مفهوم فقه اولویات
فقه اولویات به معنای شناسایی مسائل فوری و حیاتی جامعه و تقدم آنها بر مسائل فرعی است. این رویکرد در حقیقت بازخوانی اصل عقلایی «تقدیم اهم بر مهم» در سطح حکمرانی است (جوادی آملی، ۱۳۹۰).
تمایز با فقه سنتی
فقه سنتی: بیشتر موضوعمحور و متکی بر مسائل فردی.
فقه اولویات: مسئلهمحور، نیازمحور و ناظر به جامعه و حکمرانی.
۲. ضرورت اجتماعی و حکمرانی
مردم امروز با مشکلاتی چون بیکاری، ازدواج، عدالت اجتماعی، امنیت و معیشت مواجهاند (یوسفی، ۱۳۹۹). انتظار از نهاد علم این است که راهحلهای عملی برای این مشکلات ارائه دهد. پرداختن به دروس تکراری و مسائل فرعی بدون نظام اولویتبندی، نارضایتی عمومی و فاصله حوزه از جامعه را تشدید میکند.
۳. سطوح سهگانه فعالیتها
بهمنظور تحقق فقه اولویات، سه سطح فعالیت پیشنهاد میشود:
۱. فعالیتهای زیرساختی و بنیادی: مانند بازمهندسی دروس حوزه، تولید نظام موضوعات، و تدوین ادبیات بومی در حوزه حکمرانی اسلامی.
۲. فعالیتهای کاربردی: ارائه راهکار برای مشکلات اقتصادی، عدالت اجتماعی، محیط زیست و امنیت.
۳. فعالیتهای آیندهساز: بهرهگیری از ظرفیت هوش مصنوعی، تعامل علمی با نخبگان جهان و ایدههایی همچون «دولت جهانی فکر و محبت» (حیدری، ۱۴۰۳).
۴. تعامل جهانی و استفاده از دانش روز
در جهان امروز، بهرهگیری از دانش روز و تعامل با نخبگان علمی یک ضرورت است. «فقه اولویات» میتواند ضمن حفظ هویت اسلامی، از ظرفیتهای علمی و تمدنی جهان برای تقویت نظام حکمرانی بهره ببرد. نمونههایی از این نگاه را میتوان در نظریه «عشق تمدنها» مشاهده کرد که بر محبت و همافزایی تمدنی استوار است (حیدری، ۱۴۰۲).
۵. نقد وضع موجود
غفلت از نیازهای مردم و تمرکز بر موضوعات فرعی.
عدم شکلگیری نظام جامع اولویتهای حکمرانی.
ضعف در پیوند میان نهاد علم و سیاستگذاری.
تضعیف اعتماد عمومی نسبت به کارآمدی نهاد علم.
۶. راهکارهای پیشنهادی
تدوین «نظام مسائل» بر اساس نیازهای اولویتدار.
بازنگری اساسی در دروس حوزه و حرکت از آموزش تکراری به آموزش مسئلهمحور.
تأسیس مراکز رصد اولویتهای حکمرانی.
پیوند میان حوزه، دانشگاه و ساختارهای حکومتی.
توسعه ادبیات تمدنی با محوریت محبت و عدالت.
نتیجهگیری
فقه اولویات میتواند تحولی اساسی در پاسخگویی نهاد علم به نیازهای مردم ایجاد کند. با تمرکز بر اولویتهای بنیادی، کاربردی و آیندهساز، این رویکرد زمینهساز حل مشکلات جامعه و تقویت حکمرانی اسلامی خواهد بود. تحقق این امر نیازمند عزم جدی نهادهای علمی، بازنگری در ساختارهای آموزشی و پیوند فعال با نخبگان جهانی است.
منابع
جوادی آملی، عبدالله (۱۳۹۰). فقه و حکمرانی. قم: نشر اسراء.
حیدری، محمد جواد (۱۴۰۲). نظریه عشق تمدنها. قم: مرکز پژوهشهای اسلامی.
حیدری، محمد جواد (۱۴۰۳). فقه اجتماعی و دولت جهانی فکر. قم: انتشارات اندیشه تمدن.
خامنهای، سید علی (۱۳۹۳). بیانات در دیدار اساتید دانشگاهها. پایگاه اطلاعرسانی دفتر مقام معظم رهبری.
مطهری، مرتضی (۱۳۷۴). آینده انقلاب اسلامی ایران. تهران: صدرا.
یوسفی، داوود (۱۳۹۹). «فقه اولویتها و حل مسائل اجتماعی». فصلنامه فقه و حقوق اسلامی، سال ۲۲، شماره ۳.