⁉️پرسش هایی پیرامون چیستی تمدن(2) ✍ سجاد انتظار 🔰در یادداشت پیشین به پرسش هایی پیرامون چیستی تمدن اسلامی پرداختیم. پرسش هایی که می توانیم آن ها را در ردیف «روش شناسی» پژوهش در ارتباط با مساله #تمدن_اسلامی قرار دهیم. اکنون نوبت به آن می رسد که پرسش هایی پیرامون اصل ماهیت تمدن طرح کنیم تا از طریق بررسی این پرسش ها و پاسخ به آن ها به تعریفی مشخص از چیستی و ماهیت تمدن برسیم. 🔰مساله تمدن یکی از موضوعاتی است که اختلاف دیدگاه ها در تعریف آن به شکل فزاینده ای وجود دارد و تعاریف گوناگونی از آن شده است. بر اساس هر تعریفی، دایره مسائل مربوط به تمدن کم یا زیاد می شود بنابراین ضرورت دارد که در این نقطه از مسیر تمدن پژوهی به تعریفی روشن از این موضوع دست یابیم. چه بسا یکی از ریشه های آن که مساله تمدن به عنوان یک رشته مستقل در نظر گرفته نمی شود، علی رغم اینکه مسائل گسترده ای را در خود جای می دهد همین اختلاف دیدگاه ها درباره چیستی تمدن است که الحاق آن را به یکی از رشته های مشخص و تعریف شده فعلی دچار ابهام می کند. 🔰حقیقت آن است که در آثار و مکتوباتی که ناظر به مساله تمدن نگاشته شده اند با طرحواره ای مفهومی حول محور تمدن مواجه می شویم که مفاهیمی مانند، تاریخ، جامعه، فرهنگ، پیشرفت و مفاهیم دیگری از این قبیل در این طرحواره مفهومی حضور دارند و هر یک در موقعیتی خاص بر واژه تمدن عطف می شود. گویی که این واژه ها از یک شباهت مفهومی با مفهوم تمدن برخوردار اند و در عین حال یکی نیستند! کافی است که نگاهی به نام پژوهشکده های مختلف تمدن محور بندازیم تا با واژه هایی مانند فرهنگ و تمدن، تاریخ و تمدن، پیشرفت و تمدن، جامعه شناسی و تمدن و نظیر آن برخورد کنیم. 🔰همین ارتکاز در تعاریفی که از تمدن ارائه شده است وجود دارد. در تعاریفی که محققان تمدن پژوه معاصر ارائه کرده اند می توان ردپایی از مفاهیم فوق را دریافت به طور مثال برخی مفهوم پیشرفت را به مفهوم تمدن خورانده و تعریفی فرآیندی از تمدن ارائه داده اند. جِی نیومَن در مقاله « دو نظریه در باب تمدن » به نقل از کالینگوود آورده است: «تمدن دراصل نام فرایندی است که طی آن گروهی انسانی تغییری روحی را از وضعیت بربریت نسبی به وضعیت مدنیت نسبی از سر می‌گذراند»[1]روشن است که در این تعریف از تمدن، نگاه فرآیندی به آن برجسته شده است. 🔰مَزلیش در مقاله «خاستگاه‌ها و اهمیت مفهوم تمدن» رویکردی تاریخی به تعریف تمدن دارد و ادعا می کند که باید تمدن را ابتدائاً و دراصل به عنوان پدیده‌ای تاریخی تعریف کنیم، نه اینکه به نحوی انتزاعی به این مفهوم بپردازیم و آن‌گاه آن را بر اطلاعاتی که داریم، تحمیل کنیم؛ به عبارت دیگر باید در پی فهم این معنا برآییم که چگونه خودآگاهی به فعالیت‌های خود برای بشر به وجود آمده است؟ چنین راه و روشی ما را ملزم می‌کند که در تاریخ تأملات بشر درباره خود و دستاوردهایش غور کنیم.[2] 🔰برخی مانند اشپلنگر و میرابو رویکرد اجتماعی به تمدن دارند. از دید آنها تمدن‌ها کل‌های یکپارچه‌ای هستند شبیه موجودات زنده که ادوار رشد، بلوغ و زوال را از سر می‌گذرانند. در ادبیات این محققان مقوله‌هایی مانند انتظام‌بخشی و به‌نظم‌آوری ارتباطات اجتماعی و مهار زور و خشونت در این عرصه مورد توجه قرار می گیرد.[3] برخی دیگر نیز نگرشی فرهنگی به تمدن داشته و تمدن را به مثابه شیوه و سلوک زیست و تعامل گروه های انسانی می دانند. 🔰با مرور اینگونه تعاریف می توان به یک قدر متیقن دست یافت و آن اینکه تمدن مفهومی است که با همه ابعاد و لایه های مذکور ارتباط مفهومی دارد و به همین جهت می تواند با همه این موارد جمع گردد اما حقیقت تمدن با همه این موارد متفاوت است چرا که هیچ از این مفاهیم به تنهایی از مفهوم تمدن، نمایندگی نمی کنند. تا بدین جا می توان چنین نتیجه گرفت که اگر به وجه اشتراکی که در این مفاهیم و تعاریف وجود دارد دست بیابیم و از سویی دیگر میان این وجه اشتراک با سایر مفاهیم همسایه و ملاصق آن مرزبندی کنیم به تعریفی از چیستی تمدن دست خواهیم یافت.

🔰اکنون از زوایه دیگری به چیستی تمدن بنگریم. قدم اول در مساله تمدن آن است که از دایره روایت فردیِ انسان، بیرون رفته و گام در دایره روایت جمعیِ انسان بگذاریم. این یعنی بدون تردید یک ضلع مساله تمدن را خواص و احکام جامعه شناختی تشکیل می دهد اما در عین حال تمدن یک وسعت از نظر ملیتی و جغرافیایی دارد که ذیل مفهوم جامعه نمی گنجد بنابراین تمدن یک مفهوم با گستره ای بیشتر از مفهوم جامعه است. بر همین اساس اِدوارد اِی. تیریاکیان در مقاله « تمدن تجدد و تجدد تمدن‌ها » ادعا می کند: «تمدن و تحلیل تمدنی در جریان اصلی جامعه‌شناسی ادغام نشده و تقریباً در حاشیۀ جامعه‌شناسی کلان باقی مانده است»[4] 🔰مفهوم تمدن علاوه بر اینکه از زاویه دید جامعه شناختی، وسعت بیشتری از جامعه دارد، از زاویه دید عنصر زمان نیز دارای امتداد و گستردگی است. ما وقتی از تمدن سخن می گوییم صرفا به زمان حال و حاضر خود نظر نمی کنیم بلکه با تصور مفهوم تمدن، یک عقبه تاریخی و امتداد زمانی در ذهن ما حاضر می شود. تمدن امری محدود به زمان معاصر نیست و باید به واسطه قرون و اعصار گذشته و نیز آینده پشتیبانی شود. از این رو ضلع دیگر مفهوم تمدن را عنصر زمان و تاریخ تشکیل می دهد اما در عین حال می دانیم که تمدن چیزی غیر از تاریخ است. 🔰برش دیگری که در مفهوم تمدن وجود دارد نسبت این مفهوم با زیرساخت های نرم و سخت است. هرچند تمدن ها در بستر امکانات طبیعی از قبیل رودها و زمین های حاصل خیز شکل گرفته و بر مبنای اختراعات صنعتی، نظامی و… پیشرفت کرده اند اما آن چیزی که به عنوان ثمره حقیقی و دستآورد اصلی تمدن ها تلقی می شود دانش ها، آداب و رسوم، دستآوردهای نرم و در یک کلمه فرهنگ آن تمدن­ها است بنابراین ضلع دیگر مفهوم تمدن را مساله فرهنگ تشکیل می دهد. 🔰باید به ضلع دیگری که در مفهوم تمدن دخالت دارد اشاره کرد و آن هم فرآیندی بودن و سیر تکاملی تمدن ها است. با نگاهی به تمدن های شکل گرفته در شرق و غرب عالم می بینیم که تمدن ها به مانند یک موجود طبیعی در نقطه از زمان و مکان شکل گرفته و مسیری را در جهت هدفی طی می کنند و سرانجام یا به آن هدف دست یافته و به اوج بالندگی می رسند و یا اینکه روی به انحطاط آورده و در نهایت نابود می شوند. ⁉️اکنون به پرسش های اصلی خود بپردازیم: تمدن چیست؟ مفهوم تمدن چه حقیقتی را نمایندگی می کند که می تواند در کنار مفهوم جامعه قرار گیرد اما غیر از جامعه باشد؟! تمدن چیست که می تواند در کنار مفهوم تاریخ قرار گیرد اما تاریخ نباشد؟! تمدن چه نسبتی با مفهوم فرهنگ دارد که مفهوم فرهنگ نمی تواند نماینده تام و تمام آن باشد؟! حقیقت تمدن چیست که فرآیندی بودن و مفهوم پیشرفت نمی تواند همه ابعاد آن را روشن سازد؟! مفهوم تمدن از چه عناصر حقیقی یا اعتباری تشکیل می شود؟! عناصر محوری و عناصر فرعی دخیل در مفهوم تمدن چه مواردی هستند!؟ @sahifeh_engelab

➕ مجری: درباره زبان و فرهنگ توضیح دهید؛ می گویند در فرانسه هم زبان متولی دارد پس در ایران هم باید زبان متولی داشته باشد. ➖ دکتر غنی نژاد: کلمه #تهاجم_فرهنگی برای شما آشنا است! تهاجم فرهنگی از فرانسه آمده است، الگوی مصرف نیز... اصولا اینگونه مفاهیم را از غرب گرفته ایم! #تهاجم_فرهنگی #اصلاح_الگوی_مصرف #اقتصاد_آزاد #خوانش_لیبرال_فرهنگ @sahifeh_engelab