📝واکاوي نقش سيدجمال الدين اسد آبادي در نهضت تحريم تنباکو ✍️ابوذر مظاهری مقدنم 🔺چکیده ▪️سيدجمال الدين اسدآبادي از شخصيت‌هاي تأثيرگذار و بحث برانگيز در تاريخ نهضت‌هاي اسلامي و الهام‌بخش برخي از نهضت‌ها و شخصت‌هاي اسلامي خصوصا در شمال افريقا و شبه‌قاره هند بوده است. ▪️اين تاثيرگذاري تا حدی است که برخي تاريخ بيداري اسلامي را به وي ارجاع داده و سيدجمال را آغازگر و الهام بخش بيداري اسلامي مي‌دانند. در همین راستا برخي حضور سيد جمال در آستانه نهضت تحريم را در ايران و نامه‌نگاري‌هاي وي با ميرزاي شيرازي (ره) را نشانه نقش مهم وي در نهضت دانسته و به نوعي او را رهبر معنوي نهضت معرفي مي‌کنند. ▪️هرچند در همراهي سيدجمال با نهضت تنباکو ترديدي وجود ندارد، اما اينکه با تکيه بر نگارش يه نامه به ميرزاي شيرازي، بتوان وي را رهبر يا محرک اصلي اين نهضت دانست، از نظر بسياري از محققين به چند دليل نادرست است: ▪️ 1. شخصيت و عمق نگاه ميرزا چنان بود که اگر «خود از احساس دینی بزرگی برخوردار نبود نامه سید به هیچ وجه نمی‌توانست در او تاثیر کند و او را به صدور فتوا وادارد» (محسن امين، اعيان الشيعه، ج4، ص 215) ▪️2. ميرزا شيرازي در موضوعات متعدد با افکار و مواضع سيد جمال موافق نبود و نقد‌هاي جدي به او داشت. به تعبير آدميت «اختلاف در منش و سليقه آن مرد سياسي [سيد جمال] و آن مرجع تقليد به حدي بود که کمتر تصور مي‌رود ميرزاي شيرازي به پيام اسد آبادي چندان اقبال نموده باشد».( فريدون آدميت، شورش بر امتيازنامه رژي، تهران، پيام، 1360، ص 28) ▪️3. مقابله با نفوذ اقتصادي غرب و مخالفت با امتياز‌هاي استعماري از طرف علماي شيعه محدود به امتياز رژي نيست. بلکه بارها پيش از آن نيز چنين موضع و اقدامي صورت گرفته است. نامه‌هاي پيشين ميرزا به ناصرالدين شاه قبل از صدور حکم تحریم تنباکو نمونه برجسته آن است.( موسي نجفي و موسي فقيه حقاني، تاريخ تحولات سياسي ايران، ص 179 ـ 174) ▪️ 4. سيد جمال تنها کسي نبود که پيش از فتواي تحريم به روشنگري در اين زمينه و نامه‌نگاري با مرجعيت شيعه پرداختند. به تعبير آدميت «جنبش بر عليه کمپاني پيش از پيام اسد آبادي آغاز گشته و نيرو گرفته بود. و اقدام ميرزا حسن شيرازي تنها بر اثر شکايت‌هاي پياپي بود که از هر سو به او مي‌رسيد».(فريدون آدميت، ص 28) ▪️5. برخي ديگر معتقدند نامه سيد جمال بعد از صدور فتواي تحريم به دست ميرزا رسيده است. مانند مرحوم امين(اعيان الشيعه، ج4، ص215) يا نويسنده کتاب تحريم تنباکو مرحوم زنجاني(رضا زنجاني، تحريم تنباکو، ص 75) ▪️6. برخي ديگر دادن چنين نقشي را براي سيد جمال ناشي از مبالغه و شيفتگي مريدان سيد جمال نسبت به وي مي‌دانند. مثلا نيکي آر کدي مي‌نويسد:‌ اقوالي که سعي دارد فتواي ميرزا را تنها منتسب به اين نامه کند، مبالغه است(نيکي آر کدي، تحريم تنباکو در ايران، ص 92) همچنين آدميت معتقد است «در تأثير آن [نامه] نبايد گزاف گفت».(فريدون آدميت، ص 28) به قول مرحوم امين شيفتگي نسبت به يه شخصيت معمولا موجب مي‌شود که همه وقايع عالم به وي نسبت داده شود.( محسن امين، اعيان الشيعه، ج4، ص 215) ▪️از منظري کلي تر مي‌توان تفاوت اساسي ميان نوع نگاه سيد جمال و مرجعيت شيعه در اين‌گونه مسائل قائل شد. سيد جمال در 1. حفظ تعادل ميان آرمان‌گرايي و واقع‌گرايي 2. نسبت ميان وسيله و هدف 3. موازنه منفي يا مثبت در برخورد با استعمار 4. تشخيص مصالح کشور و تعيين اولويت‌ها 5. ميزان مردم‌گرايي و نخبه‌گرايي با مرجعيت شيعه تفاوت‌هاي اساسي داشت. #سیدـجمالـالدینـاسدآبادی #نهضتـتحریمـتنباکو 🌐گروه تاريخ انديشه معاصر https://eitaa.com/tarikh_andisheh_moaser