هدایت شده از آموزش عروض و قافیه و...
#ایهام چیست؟
ایهام در اصطلاح بدیع : آوردن واژه‌ای است با حداقل دو معنی (یکی نزدیک به ذهن و دیگری دور از ذهن) و مراد گوینده معنی دور باشد. به این ترتیب، ذهن خواننده ابتدا به طرف معنی نزدیک و بعد، به سمت معنیِ اصلی و #دور می‌رود که مقصود نویسنده بوده است.
این آرایه در زبان و ادبیات فارسی بسیار پرکاربرد و مهم است و شاعران زیادی از آن استفاده کرده‌اند. از بین شاعران، بهترین ایهام‌ها را در شعر حافظ می‌توان دید. برای آشنایی بیشتر با مفهوم ایهام، به ابیات زیر دقت کنید:
#مثال:
کیست حافظ تا ننوشد باده بی آواز رود
عاشق مسکین چرا چندین تحمّل بایدش؟
در بیت بالا، «رود» دو معنا دارد:
1ـ نهر و رودخانه (آب جاری)
2ـ نوعی ساز موسیقی
در وهله‌ی اول، ذهن در انتخاب معنای اصلی مورد نظر شاعر تردید می‌کند، اما با قدری دقت و تأمل بیشتر، و با توجه به قراین موجود در شعر، مانند: «عاشق ، باده» درمی‌یابد كه مقصود اصلی شاعر، «ساز» است نه نهر!
با چشم و ابروی تو، چه تدبیر دل کنم؟
وه زین کمان که بر من بیمار می‌کشی.
(حافظ)
در بیت بالا، واژهی «کمان» #ایهام دارد. معنای اول #کمان_ابرو و معنای دوم #تیر و #کمان است.
#ایهام چطور شعر را زیبا می‌کند؟
کشف ایهام در شعر، برای خواننده ایجاد لذت می‌کند. زیبایی این آرایه از ویژگی واژه نشأت می‌گیرد. زیرا هر دو معنی دور و نزدیک با مفهوم بیت سازگار است و شعر را کامل می‌کند. خواننده با اندکی دقت، متوجه می‌شود که منظور شاعر تنها یک معنا نیست. لذا می‌تواند معنای دوم را کشف کند که با بافت متن سازگارتر است و در نهایت به معنی ظریف و شاعرانه‌ای می‌رسد که هدف شاعر بوده است.
#نکته:
خواننده، نزدیکی یا دور بودن معنی واژگان را تعیین نمی‌کند و این خود شاعر است که این کار را انجام می‌دهد. ما با خواندن شعر و بررسی مفهوم آن ناخودآگاه متوجه می‌شویم که کدام معنی زیرکانه‌تر، شاعرانه‌تر و در واقع مقصود شاعر بوده است.
دیشب صدای تیشه از بیستون نیامد
شاید به خواب شیرین، فرهاد رفته باشد
شیرین در معنای اول: خوش و شیرین
شیرین در معنای دوم: معشوقه فرهاد
بدین ترتیب بیت را به دو شیوه می‌توانیم معنا کنیم که:
1- شاید فرهاد به خواب شیرین و خوشی رفته باشد
2- شاید شیرین (معشوقه‌ی فرهاد) به خواب فرهاد رفته باشد.
گفتم که بوی زلفت گمراه عالمم کرد
گفتا اگر بدانی هم اوت رهبر آید
(حافظ)
بو در معنای اول: رایحه
بو در معنای دوم: آرزو و آمال
پس این بیت را هم به دو صورت می‌توانیم معنا کنیم.
1- گفتم که بو و رایحه‌ی زلفت گمراه عالمم کرد
2- گفتم که آرزوی زلفت گمراه عالمم کرد.
🔻آرایهی #ایهام_تناسب :
آرایهی ایهام_تناسب ترکیبی از دو آرایهی #ایهام و آرایهی #تناسب است؛ یعنی واژه، دو معنی سازگار با متن دارد، اما یک معنی آن با دیگر اجزای جمله، حالت #تناسب برقرار می‌کند. در واقع واژه‌ای که #ایهام_تناسب دارد، یکی از معانی آن با دیگر واژگان جمله #مراعات_نظیر می‌سازد.
به نوعی آرایهی #ایهام_تناسب، از یک طرف شبیه آرایهی #ایهام و از طرف دیگر شبیه آرایهی #تناسب یا #مراعات_نظیر است.
#مثال :
تا دل هرزه گرد من رفت به چین زلف او
زآن سفر دراز خود عزم وطن نمی‌کند
چین در این بیت دو معنی دارد : چین و شکن و کشور چین
معنی کشور چین، در این بیت قابل قبول نیست؛ بنابراین #ایهام نداریم، ولی از آنجا که با واژهی #وطن تناسب دارد، #ایهام_تناسب داریم.
بی مِهر رخت روز مرا نور نمانده ست
وز عمر، مرا جز شب دیجور نمانده ست
مِهر در این بیت دو معنی دارد : محبت و خورشید
در این بیت فقط #ایهام داریم. درست است که خورشید با نور و روز #تناسب دارد ولی از آنجایی که هر دو معنی برای ما قابل قبول هستند؛ بنابراین #ایهام_تناسب نداریم.
#نکته:
در صورتی‌که واژه‌ای دو معنی داشته باشد و هر دو معنی قابل قبول باشد، سراغ #ایهام_تناسب نمی‌رویم، حتی اگر یکی از واژه‌ها با واژه‌ای تناسب برقرار کند.
🔻نحوه‌ی تشخیص #ایهام_تناسب :
اول، واژهی چند معنایی را تشخیص دهید. در این مرحله نیاز است تا با واژه‌های چند معنایی آشنا باشید.
دوم، با قرار دادن هر کدام از معانی در شعر یا متن، آن معنا را که قابل قبول نیست پیدا کنید.
سوم، به دنبال تناسب معنی پذیرفته نشده با واژه‌های دیگر در متن یا شعر بگردید.
روی خوبت آیتی از لطف بر ما کشف کرد
زآن زمان جز لطف و خوبی نیست در تفسیر ما
در بیت بالا، آیت دو معنی دارد، نشانه و آیه‌ی قرآن.
معنی #دوم آن پذیرفتنی نیست، بنابراین #ایهام نداریم. اما #آیه‌ی_قرآن با واژهی #تفسیر تناسب دارد؛ بنابراین در این بیت آرایهی #ایهام_تناسب داریم.
کانال آموزش عروض و قافیه و...
سید محمدرضا شمس (ساقی)
https://eitaa.com/arozghafie
هدایت شده از ادبخانه 🏴
#نکته ۲۳
امشب بریم کربلا؟؟
اینهمه راه دور!!
چطور تا شب برسیم کربلا؟!😳
✍آیت الله بهجت پاسخ می دهند👆
@adabkhane🏴