#قالب_چارپاره (چهارپاره) : #چارپاره از قالب‌های جدیدی است که همزمان با رواج شعر نو به‌وجود آمده است. #چارپاره مجموعه‌ای از دوبیتی‌هایی است که در کل یک شعر را می‌سازند. در میان اشعار کلاسیک فارسی، این قالب جدیدترین قالب بوده و پس از مشروطیت در ایران رواج یافته‌است. این قالب شعری از دوبیتی‌هایی با معنای منسجم تشکیل شده‌ است. با این تفاوت که بر خلاف دوبیتی، معمولاً مصرع‌های دوم و چهارم هم قافیه است. دوبیتی‌های تشکیل دهنده‌ی چارپاره از لحاظ قافیه با هم تفاوت دارند و از لحاظ وزن نیز کافی‌ست که مصراع‌ها هم‌وزن باشند. نمونه‌ای از قالب شعری #چارپاره  #زنگ_انشا  صبح یک روز نوبهاری بود روزی از روز های اول سال بچّه‌ها در کلاس جنگل سبز جمع بودند دور هم خوشحال بچّه‌ها گرم گفت و گو بودند باز هم در کلاس غوغا بود هر یکی برگ کوچکی در دست                باز انگار ، زنگ انشا بود تا معلّم ز گرد راه رسی گفت با چهره‌ای پر از خنده باز موضوع تازه‌ای داریم "آرزوی شما ، در آینده" شبنم روی برگ گل برخاست گفت: می‌خواهم آفتاب شوم ذرّه ذرّه به آسمان بروم ابر باشم، دوباره آب شوم دانه آرام بر زمین غلتید رفت و انشای کوچکش را خواند گفت: باغی بزرگ خواهم شد تا ابد سبز سبز خواهم ماند غنچه هم گفت گرچه دلتنگم مثل لبخند باز خواهم شد با نسیم بهار و بلبل باغ گرم راز و نیاز خواهم شد جوجه گنجشک گفت: می خواهم فارغ از سنگ بچه ها باشم روی هر شاخه جیک جیک کنم در دل آسمان رها باشم جوجه ی کوچک پرستو گفت: کاش با باد رهسپار شوم تا افق های دور کوچ کنم باز پیغمبر بهار شوم جوجه‌های کبوتران گفتند: کاش می‌شد کنار هم باشیم توی گلدسته‌های یک گنبد روز و شب زائر حرم باشیم زنگ تفریح را که زنجره زد باز هم در کلاس غوغا شد هر یک از بچّه‌ها به سویی رفت و معلّم ، دوباره تنها شد با خودش زیر لب چنین می‌گفت: آرزو هایتان چه رنگین است کاش روزی به کام خود برسید بچّه ها آرزوی من این است "زنده‌یاد دکتر قیصر امین‌پور" #آموزش_مبانی_نه آموزش عروض و قافیه سید محمدرضا شمس (ساقی) https://eitaa.com/arozghafie

آموزش عروض و قافیه سید محمدرضا شمس (ساقی) https://eitaa.com/arozghafie

#قالب_مسمط #مُسَمَّط به نوعی از اشعاری گفته می‌شود که شاعر بنای آن را بر چند مصراع هم‌قافیه بنهد و مصراع آخر را بر قافیه‌ای دیگر قرار دهد. در وجه تسمیه‌ی #مسمط گفته‌اند که از #سِمط گرفته شده که در عربی به‌معنای رشته (اسم) یا در رشته کشیدن مروارید (فعل) است. از آنجا که در قالب شعری، همه‌ی بخش‌های یک شعر با بیت‌های مصراعی خاص دنبال می‌شوند که یا از نظر قافیه مشابه و یگانه‌اند یا مصراع به عینه تکرار می‌شود، به این وسیله گویی رشته‌ای در میان آن‌ها کشیده شده‌ باشد. بنابراین هر بخش از مسمط را یک #رشته می‌گویند. قافیه‌ی رشته‌ها متفاوت است و در هر رشته، همه‌ی مصراع‌ها بجز مصراع آخر هم‌قافیه است. در مسمط، مصراع آخرِ هر رشته را #بند می‌گویند. بندها هم‌قافیه و حلقه‌ی اتصال همه‌ی رشته‌ها به یکدیگر است. خیزید و خز آرید که هنگام خزان است باد خنک از جانبِ خوارزم وزان است آن برگِ رزان بین که بر شاخِ رزان است گویی به ‌مَثَلْ، پیرهن رنگرزان است دهقان ز تعجب سرِ انگشت گزان است کاندر چمن و باغ نه گُل ماند و نه گلنار "منوچهری دامغانی" بنابراین، تکه‌ شعر بالا یک #رشته است و کاندر چمن و باغ نه گُل ماند و نه گلنار #بندِ آن به‌ شمار می‌آید. #انواع_مسمط : به مسمط‌هایی که بند و رشته‌ی مسمط آن‌ها مجموعه‌ی مصراع‌های : سه مصراعی (مثلث) چهار مصراعیِ (مربع) پنج ‌مصراعی (مخمس) شش‌ مصراعی (مسدس) می‌گویند که در میان همه‌ی این موارد، #مسدس از همه رایج‌تر است. #مسمط_مثلث: ای گنبد زنگارگون! ای پرجنون پرفنون! هم تو شریف و هم تو دون هم گمره و هم رهنمون دریای سبز سرنگون پر گوهر بی منتها انوار و ظلمت را مکان بر جای و دائم تازنان ای مادر نامهربان هم سالخورده هم جوان گویا ولیکن بی زبان جویا ولیکن بی‌وفا گه خاک چون دیبا کنی گه شاخ پر جوزا کنی گه خوی بد زیبا کنی از بادیه دریا کنی گه سنگ چون مینا کنی وز نار بستانی ضیا "ناصرخسرو" #مسمط_مربع: ز شوق آن روی با طراوت نهاده بر کف، سرِ ارادت اگر برانی، زهی شقاوت وگر بخوانی زهی سعادت به درد عشق تو دردمندم ز رنج هجر تو مستمندم چه باشی ای سروِ سربلندم مریض خود را کنی عیادت "غروی اصفهانی" #مسمط_مخمس: دوش بر طرف چمن زمزمه‌ی فاخته بود قمری از پرده ی عشاق، نوا ساخته بود راستی سرو خرامان، علم افراخته بود بلبل دلشده آواز، در انداخته بود که سراپرده‌ی گل باز به صحرا زده‌اند تو شکرخنده‌ی گل بین که به شیرین‌کاری می‌کند لاله‌ی دلسوخته را دلداری گر دل لاله و میل گل خندان داری خیز کز برگ شقایق به چمن پنداری تخت یاقوت برین طارم خضرا زده‌اند "خواجو کرمانی" #مسمط_مسدس: گویی بطّ سپید جامه به صابون زده‌ست کبکِ دری ساقِ پای در قدح خون زده‌ست بر گُلِ تر عندلیب، گنجِ فریدون زده‌ست لشکرِ چین در بهار، خیمه به هامون زده‌ست لاله سوی جویبار خرگه بیرون زده‌ست خیمه‌ی آن سبزگون خرگه این آتشین باز مرا طبع شعر سخت به جوش آمده‌ست کم سخن عندلیب، دوش به گوش آمده‌ست از شَغَبِ مردمان لاله به جوش آمده‌ست زیر به بانگ آمده‌ست بم به خروش آمده‌ست نسترن مشکبوی، مشک‌فروش آمده‌ست سیمش در گردن است، مشکش در آستین "منوچهری دامغانی" #آموزش_مبانی_ده آموزش عروض و قافیه سید محمدرضا شمس (ساقی) https://eitaa.com/arozghafie

#ادامه‌ی_آموزش_عروض امیدوارم کثرت مطالب شما را مکدر نکند زیرا این‌ها فقط مروری بود بر آنچه را که مفصل به هر یک از آن‌ها خواهیم پرداخت. لذا با مرور کلی که نیازمند پیش آگاهی شما عزیزان است با مفاهیم آشنا شوید تا مباحث بعدی را بهتر دریابید. تا این‌جا با مختصری از مبانی و قالب‌های پرکاربرد آشنا شدید البته دیگر قالب‌ها را پس از آموزش عروض آشنا خواهید شد. #نکته‌ی_مهم : بهترین و شیرین‌ترین راه برای یادگیری وزنِ شعر، خواندنِ شعر است. پس تا می‌توانید شعر بخوانید و تلاش کنید همراه با شعر خواندن به وزن شعر نیز فکر کنید. در اینجا درست خواندنِ شعر مهم‌ترین اصل است. بسیار مفیدتر خواهد بود اگر شعرها را بلند بلند بخوانید تا علاوه بر چشم و ذهن‌تان، گوش‌تان نیز با عروض و قافیه و وزن شعر، به صورت سماعی خو بگیرد. همچنین تلاش کنید هر شعر را بر اساس همان ریتم و وزن، برای خودتان بخوانید. نکاتی کلیدی راجع به تقطیع را عرض می‌کنم. ابتدا توجه داشته باشید مهم خوانش درست شما از شعر است تا بتوانید درست تقطیع کنید. یعنی آنطور که خوانده می‌شود، نه نگارش معمول شعر؛ که اصطلاحاً : #خط_عروضی نامیده می‌شود. همچنین یک قاعده‌ی کلی راجع به #نون_ساکن هرگاه قبل از #نون_ساکن هجای بلند (آ ـ ایـ ـ او) باشد (ن) از تقطیع ساقط است، مانند: مصوت بلند ( آ ) جان ـ خزان مصوت بلند ( او ) خون ـ جنون مصوت بلند (ایـ ) این ـ دین توجه داشته باشید که این قاعده در حروف ساکن دیگر لحاظ نمی‌شود. قاعده‌ی دیگر این‌که بنا بر ضرورت که در ادامه با (اختیارات شاعری) و (اضطرارات شاعری) آشنا خواهید شد بعضاً مصوت کوتاه را بلند تلفظ می‌کنیم مانند مصوت کوتاه (ز) در مصراع زیر، واژه‌ی #روز من از روز ِ ازل دیوانه بودم مَ/نز/رو/زِ/ = مفاعیلن ا/زَل/دی/وا/ = مفاعیلن نِ/بو/دم/ = فعولن #تمرین 1 : ✅ ابیات ذیل را تقطیع فرمایید. هر دم از عمر ، می‌رود نفسی چون نگه می‌کنم نمانده بسی ا─━⊰═•••❃❀❃•••═⊱━─ا تا کی غم دل گفتنم در خانه با دیوارها خواهم زد از بی‌طاقتی فریاد در بازارها ا─━⊰═•••❃❀❃•••═⊱━─ا پس از تقطیع ابیات فوق، تقطیع‌تان را با نمونه‌های ذیل تطبیق کنید تا متوجه اشکالات احتمالی خود شوید. 👇 آموزش عروض وقافیه سید محمدرضا شمس (ساقی) https://eitaa.com/arozghafie

✅ پاسخ تقطیع ابیات فوق👇 هر دم از عمر ، می‌رود نفسی چون نگه می‌کنم نمانده بسی هر /د/مز/عم/ر/می/ر/ود/ن/ف/سی - ن - -/ن - ن - / ن ن - چن/ن/گه/می/ک/نم/ن/مان/د/ب/سی - ن - - / ن - ن -/ ن ن - فاعِلاتُن مَفاعِلُن فَعِلُن سید محمدرضا شمس (ساقی) https://eitaa.com/arozghafie

تا کی غم دل گفتنم در خانه با دیوارها خواهم زد از بی‌طاقتی فریاد در بازارها تا/کی/غ/م/دل/گف/ت/نم/در/خا/ن/با/دی/وا/ر/ها - - ن - / - - ن - /- - ن - / - - ن - خا /هم/ ز /دز/ بی /طا/ ق/ تی/ فر/ یا /د/ در/ با/ زا/ ر /ها - - ن - / - - ن - / - - ن - / - - ن - مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن سید محمدرضا شمس (ساقی) https://eitaa.com/arozghafie

#هجای_کشیده قبلا راجع به هجای کوتاه و بلند عرض کردم اما هجای دیگری وجود دارد که #هجای_کشیده گفته می‌شود با علامت (- ن) البته از این هجا به جهت تطابق با ارکان نمی‌توان استفاده کرد بنابرین هرگاه به واژگانی برخوردیم که هجای کشیده دارد می‌باید آن را تبدیل به یک #هجای_بلند و یک #هجای_کوتاه کرد تا علایم هجایی با ارکان همخوانی داشته باشد. #مانند : کار، داد، ماه، دید، پیر، شیر، برگ، نام و... علایم هجایی : ( - ن ) سید محمدرضا شمس (ساقی) https://eitaa.com/arozghafie

#حذف_همزه (ا) چنانچه قبل از همزه ی آغاز هجا حرف صامتی قرار گیرد، طبق اضطرارات شاعری که مفصل به آن خواهیم پرداخت، حذف می‌گردد. مانند: (از این/ - -) را به صورتِ: (اَزین/ ن -) می‌خوانیم تا هماهنگی بین هجاهای دو مصراع ایجاد شود. در آن/ - - درآن/ ن - از آن/ - - ازآن/ ن - مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن در آن نفس که بمیرم در آرزوی تو باشم بدان امید دهم جان که خاک کوی تو باشم سید محمدرضا شمس (ساقی) https://eitaa.com/arozghafie

#نکته : ✅ حرف #تا (چیست) و #دال (کارد) و #کا (پارک) و... : قاعده‌ی حرف (ت ، د ، ک) گاهی بعد از مصوت بلند اگر دو ساکن باشد؛ دومین ساکن #ساقط از #تقطیع است. مانند : کیست، چیست، نیست، زیست، بیست ، کاشت ، برداشت ، گوشت ، دوست ، پوست و... آن کیست کز روی کرم با ما وفاداری کند بر جای بدکاری چو من یک دم نکوکاری کند "حافظ" معشوقه دلم به آتش انباشت چو شمع بر رویم زرد گل بسی کاشت چو شمع "مسعود سعد سلمان" همه گوشت بازو به دندان بکند همی ‌ریخت بر تخت خاک نژند "فردوسی" چو شد گرسُنه ، تیز پر آن عقاب سوی گوشت کردند هر یک شتاب "فردوسی" از آزاد و از نیک دل بردگان شهنشاه را سر به سر دوست وار "فردوسی" من ز ازل پاک تو پست و پلید دوست نگردند فقیر و غنی "پروین اعتصامی" فقرم چو گشت دوست شنیدم ز دوستان آن طعنه ها که چشم ز دشمن نداشتم "پروین اعتصامی" چند نمونه در مورد #دال که #ساقط از #تقطیع است. کارد ، یارد ، بگذارْد و... بپوشی همان پوستین سیاه یکی کارد بستان و بنورد راه "فردوسی" چون کارد زدیش آنگه پیش تو بیفتد مانند دو کاسه که بوَد پر ترحلوا "ناصرخسرو" با من چو گلِ شکفته باشی گه گه گاهی باشی چو کارد با گوشت تبه "فرخی سیستانی" فرخش باد عید آنکه به عید کارد بنهاد بر گلوی پسر "فرخی سیستانی" گیری اگرم دست در امروز بگیر چون کارد به استخوان رسیده‌ست مرا "صابر همدانی" سر ِ نیزه بگذارد ، بر ران او که از درد آزرده شد جان او "عیوقی" چند نمونه در مورد #کـ که از تقطیع ساقط است پارک بنا کرده از تو رفته خراسان هرچه که بوده در آن دهات خریده "میرزاده عشقی" تو از اداره‌ی مالیّه ، مالیات مخواه که صرف ساختن پارک های عالی شد "میرزاده عشقی" آموزش عروض و قافیه سید محمدرضا شمس (ساقی) https://eitaa.com/arozghafie

#اوزان_دوری وزن دوری یا (متناوب)، وزنی است كه هر مصراع آن از دو قسمت تشكیل شده و قسمت دوم، تكرار قسمت اول است ، یعنی در وزن دوری، هر نیم مصراع ، حكم یک مصراع را دارد. #مثال 1 : زاهد خلوت نشین دوش به میخانه شد از سر پیمان برفت با سر پیمانه شد (مفتعلن فاعلن/ مفتعلن فاعلن) قابل توجه: مصراع دوم رکن فاعلن اول، طبق قاعده‌ی وزن دوری، تبدیل به فاعلان شده است. #مثال 2 : از خوان خون گذشتند صبح ظفر سواران پیغام فتح دارند آن سوی جبهه یاران (مستفعلن فعولن/ مستفعلن فعولن) آموزش عروض و قافیه سید محمدرضا شمس (ساقی) https://eitaa.com/arozghafie

#تمرین 2 : ✅ ابیات زیر را تقطیع بفرمایید سپس با پاسخ زیر تطبیق کنید. ای ساربان آهسته ران با ناتوانان صبر کن تو بار جانان می‌بری من بار هجران می‌برم ا─━⊰═•••❃❀❃•••═⊱━─ا عمرم به آخر آمد ، عشقم هنوز باقی وز می چنان نه مستم کز عشق روی ساقی ا─━⊰═•••❃❀❃•••═⊱━─ا به طاعات پیران آراسته به صدق جوانان پیراسته ا─━⊰═•••❃❀❃•••═⊱━─ا گفت گفتم آن شکایت‌های تو با گروهی طوطیان هم‌پای تو ا─━⊰═•••❃❀❃•••═⊱━─ا مرا نام باید در اقلیم فاش دگر مرکب ناموَر گو مباش ا─━⊰═•••❃❀❃•••═⊱━─ا کز این پس به کنجی نشینم چو مور که روزی نخوردند شیران به زور ا─━⊰═•••❃❀❃•••═⊱━─ا ای گل خوش نسیم من بلبل خویش را مسوز کز سر صدق می‌کند شب همه شب دعای تو ا─━⊰═•••❃❀❃•••═⊱━─ا ا─━⊰═•••❃❀❃•••═⊱━─ا ✅ پاسخ صحیح تقطیع ابیات فوق 🔽 ‌ ای/سا/ر/با/نآ/هس/تِ/ران/با/نا/ت/وا/نان/صب/ر/کن تُ*/با/رِ/جا/نان/می/‌ب/ری/من/ با/ر/هج/ران/می/‌ب/رم مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن * بلند تلفظ کردن هجای کوتاه، طبق قاعده‌ی : #اشباع ‌ عُم/رَم/ ب/آ/خ/رآ/مد/ عش/قم/هَ/نو/ز/با/قی وز/می/چُ/نان/نَ/ مس/تم/ کز/ عش/قِ/رو/یِ/سا/قی مستفعلن فعولن مستفعلن فعولن ‌ ب/طا/عا/ت/پی/را/ن/آ/را/س/تِ ب/ صد/قِ*/ج/وا/نا/نِ/ نَو/خا/س/تِ * بلند تلفظ کردن هجای کوتاه #اشباع فعولن فعولن فعولن فعل ‌ گف/ت/ گف/تم/ آن/ش/کا/یت/ها/ی/تُ با/گ/رو/هی/طو/طِ/یان/هم/پا/ی/تُ فاعلاتن فاعلاتن فاعلن ‌ م/را/نا/م/با/ید/د/رِق/لی/م/فاش د/گر/مَر/ک/بِ*/نا/م/ور/گو/م/باش *بلند تلفظ کردن هجای کوتاه : #اشباع فعولن فعولن فعولن فعل ‌ ک/زین/پس/ب/کن/جی/ن/شی/نم/چُـ/مور ک/رو/زی/ن/خُر/دَن/د/شی/ران/ ب/زور فعولن فعولن فعولن فعل ‌ ای/گُ/ل/خُش/نَ/سی/م/من/بل/بُ/ل/خی/ش/را/م/سوز کز/س/ر/صد/ق/می/‌ک/ند/شب/ه/م/شب/د/عا/ی/تُ مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن سید محمدرضا شمس (ساقی) https://eitaa.com/arozghafie

سلام دوستان عزیز امیدوارم درسنامه‌های فوق مورد استفاده‌تون قرار گرفته باشه به درخواست اعضای محترم با ادامه‌ی مبانی در خدمت‌تونم لطفا با دقت مطالعه و تمرین بفرمایید.

#اختیارات_شاعری   اختیارات شاعری همواره یکی از الحاقات شعر کلاسیک پارسی بوده و مقالات و جزوه‌های زیادی از آن در دسترس است.  گاهی مشاهده می‌شود که عده‌ای از دوستان برداشت‌هایی نادرست از اختیارات داشته و گاه به دلیل عدم آگاهی از آنها ، هر خطای فنی را جزو اختیارات قلمداد می‌نمایند. در این مقال به دنبال تعریف جدیدی از آن نبوده و سعی بر آن دارم تا با باز کردن و تفسیر این اختیارات موضوع را برای شاعرانی که آشنایی چندانی با اختیارات مورد بحث ندارند سهل نمایم و در پایان بحثی را تحت عنوان "اضطرارات" به میان خواهم کشید که در سال‌های اخیر عزیزانی به آن پرداخته‌اند! اختیارات شاعری به دو گروه #اختیارات_زبانی و #اختیارات_وزنی تقسیم می‌شود که در زیر همراه با مثال به تک تک آن ها خواهیم پرداخت: #اختیارات_زبانی: این نوع اختیارات تنها به نوع تلفظ کلمات بر می‌گردد یعنی شاعر اختیار دارد با توجه به حالات و اقتضای وزن هر کدام از حالات را انتخاب نماید.   امکان حذف همزه: اگر قبل از همزه آغاز هجا، حرف صامتی بیاید، همزه را می‌توان حذف کرد. مثلا «در آن» تبدیل می‌شود به «دران». (اختیارات شاعری، کامیار)    باید توجه شود این از اختیارات است یعنی شاعر می‌تواند همزه را حذف کند یا خیر! که با توجه به وزن شعر به صورت "در-آن" یا " دَ-ران" تلفظ خواهد شد. #مثال :  آخرین لبخند او هم غرق خواهد شد در آب  وزن این شعر "فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلات" است با الگوی هجایی: - ن - -/ - ن - -/ - ن - -/ - ن - ن/ هجای بلند یا همان علامت (-) هجای کوتاه یا همان علامت (ن) هجای کشیده یا همان (- ن)  اگر مصراع فوق را تقطیع کنیم خواهیم دید که رکن آخر یعنی "شد در آب" به صورت زیر خواهد بود:  شد/ دَ /راب  - / ن / - ن و این با الگوی هجایی وزن فوق که در رکن آخر باید : - /ن /- ن باشد فرق دارد بنابراین شاعر اینجا از اختیار استفاده کرده و همزه را در "آب" حذف می‌نماید و رکن آخر به صورت " دَ/ راب" تلفظ می‌شود. اما گاهی بنا به ضروریات وزن، همزه را نباید حذف نمود مانند مصرع زیر: اگر این است آزادی مرا بی‌بال و پر گردان که باید به صورت "اَ / گر/ ای/ نس/ت/ آ/ زا/ دی..." همانطور که ملاحظه می‌شود همزه در "است" حذف شد اما در "این و آزادی" بنابه ضروریات وزن نباید حذف گردد. #اشباع : (بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه:) مصوت كوتاه پایان كلمه را به ضرورت وزن می‌توان كشیده تلفظ كرد که به هجای بلند تبدیل شود که به آن قاعده‌ی #اشباع نیز می‌گویند. این اختیار به وفور در اشعار به چشم می‌خورد.  توجه شود که تنها مصوت کوتاه " پایان کلمه" بلند تلفظ می‌شود. یعنی نمی‌توانیم هجای کوتاهی را در میان یا ابتدای کلمه بلند تلفظ نماییم.  #مثلا : خانه= "نه" در پایان کلمه "خانه" بعضاً می‌تواند بلند تلفظ شود اما در "سماور" نمی‌توانیم "سَ" را که در ابتدای کلمه قرار دارد بلند تلفظ کنیم و همین‌طور "بِ" در "آبرو" #مثال : می‌کند روز سیه ، بیگانه یاران را ز هم خضر در ظلمات می‌گردد ز اسکندر جدا "صائب" وزن بیت: فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلات در تقطیع "ز" در "روز" یک هجای کوتاه است اما با توجه به وزن شعر می‌دانیم که در این مکان باید یک هجای بلند داشته باشیم بنابراین متوجه می‌شویم که در اینجا "زِ" به صورت بلند تلفظ می‌گردد و به اصطلاح #اشباع می‌شود. کوتاه تلفظ کردن مصوت بلند: معمولا زمانی رخ می‌دهد که بعد از مصوت های بلند "و " یا  "ی" مصوت دیگری بیاید. آنگاه می‌توان مصوت‌های "و" یا "ی" را کوتاه تلفظ نمود. سوی چاره گشتم ز بيچارگی ندادم بدو سر ، به یكبارگی ( فردوسی) مشاهده می‌شود که هجای بلند "سو" به صورت "سُ" تلفظ می‌شود. #آموزش_مبانی_سیزده   آموزش عروض و قافیه سید محمدرضا شمس (ساقی) https://eitaa.com/arozghafie

#اختیارات_وزنی : اختیارات وزنی بر خلاف اختیارات زبانی که تنها به نوع تلفظ بستگی داشت، باعث تغییرات کوچکی در وزن می‌گردد که به صورت زیر است: هجای کوتاه در آخر مصراع، بلند محسوب می‌شود. (قواعد تقطیع- شمیسا و اختیارات شاعری- کامیار) در واقع هجای پایانی هر مصراعی همواره بلند است، یعنی چنانچه مصرعی به هجای کوتاه یا کشیده ختم شود آن را بلند در نظر می‌گیریم. #مثال : دلگیر نیست از تن ، جان‌های زنگ بسته (ته) هرکه پیراهن به بدنامی درید آسوده شد (شد) درین بساط ، بجز شربت شهادت نیست (نیست) ✅ شاعر مختار است به جای #فعلاتن در رکن اول هر مصراع، #فاعلاتن بیاورد. یعنی اگر شعری با #فعلاتن شروع شود مانند: فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن و یا: فعلاتن مفاعلن فعلن می‌توان تنها در رکن اول بجای #فعلاتن از #فاعلاتن استفاده کرد یعنی در رکن اول، بجای هجای کوتاهِ اول، از هجای بلند استفاده کرد اما عکس این قضیه درست نیست.   این اختیار وزنی بسیار رایج است، حتی ممكن است در تمام مصراع‌های اول شعر نیز صورت بگیرد ای نسیم سحر آرامگه یار کجاست (فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن) مشاهده می‌شود در رکن اول به‌جای #فعلاتن از #فاعلاتن استفاده شده است. #تسکین  شاعر مختار است به جای دو هجای کوتاه (ن ن) یک هجای بلند (-) بیاورد. عکس این مورد صحیح نمی‌باشد؛ این اختیار که در اصطلاح به آن #تسکین می‌گویند، جز در آغاز مصراع (مگر به ندرت) در همه جا قابل اعمال است. ای بی‌خبر بکوش که صاحب هنر شوی تا راهبر نباشی، کی راهبر شوی؟! ای/بی/خ/ = مفعول بر/ب/کو/ش/ = فاعلات کِ/صا/حب/ه/ = مفاعیل نر/ ش/وی/ = فاعلن تا/را/ه/ = مفعول بر/ن/با/شی*/ = فاعلاتن کی/را/ه/ = مفعول بر/ش/وی/ = فاعلن * در مصراع دوم شعر حافظ #نباشی دو هجای کوتاه تبدیل به یک هجای بلند (فاعلاتُ مفاعیلُ) ـ (فاعلاتن مفعولُ) شده است. #ابدال اختیار شاعری #ابدال در دو هجای ماقبل آخر بسيار رايج است و در آن #فَعَلُن (ن ن -) به #فع‌لن (- -) تبديل می‌شود و حتّی در تمام مصراع‌های یک شعر ممکن است استفاده شود؛ همچنین به‌جای ارکانی مانند #فعلاتن (ن ن - -)، #مفتعلن (- ن ن -) و #مستفعلُ (- - ن ن)، شاعر می‌تواند بنا به ضرورت #مفعولن (- - -)  بياورد؛ امّا كاربرد اين موارد كم است. مثال برای ابدال #فَعِلُن (ن ن -) به #فع‌لن (- -): هر چه داری اگر به عشق دهی کافرم گر جوی زیان بینی مثال برای ابدال #فعلاتن (ن ن - -) به #مفعولن (- - -): خارکش پیری با دلق درشت پشته‌ی خار همی ‌برد به پشت مثال برای ابدال #مفتعلن (- ن ن -) به #مفعولن (- - -): گل به سلام چمن آمد بهار گه به سپاس آمد گل پیش خار مثال برای ابدال در رکن اول مصراع دوم : #مستفعل (- - ن ن) به #مفعولن (- - -) می‌کوش به هر ورق که خوانی مستفعل فاعلن فعولن می/‌کو/ش/ب/ = مستفعل هر/و/رق/ = فاعلن کِ/ خا/نی/ = فعولن   کان دانش را تمام دانی #مفعولن فاعلن فعولن کان/دا/نش/ = #مفعولن را/ ت/ما/ = فاعلن م/ دا/نی/ = فعولن #قلب  شاعر مختار است در برخی اوزان به‌جای (- ن) ، (ن -) بیاورد، و یا بالعکس عمل کند. این عمل را در اصطلاح #قلب گویند. قلب در تبدیل #مفتعلن به #مفاعلن و بالعکس دیده می‌شود. (اختیارات شاعری- شمیسا) یعنی این‌که گاهی در شعر جای یک هجای کوتاه، با هجای بلند کنار آن عوض خواهد شد. البته این اختیار بسیار کم کاربرد است و به وفور قاعده تسکین نیست و همانطور که عرض شد معمولا تنها بین "مفتعلن و مفاعلن" اتفاق می افتد. (قلب) ، یعنی : (جا به جایی هجا) که بوَد مخصوص بعضی (رکن ‌ها) که شود : (مُفتعلن) ، (مفاعلن) یا شود : (مفاعلن) ، (مفتعَلن) مثال برای قلب #مفتعلن (- ن ن -) به #مفاعلن (ن - ن -): کیست که پیغام من به شهر شروان بَرَد کی/ست/ کِ/ پی/ = مفتعلن (- ن ن -) غا/م/ من/ = فاعلن (- ن -) بِ/ شه/ر /شِر/ = مفاعلن * (ن - ن -) وان/ب/رَد/ = فاعلن (- ن -) یک سخن از من بدان مرد سخندان بَرَد یک/س/خ/نز/ = مفتعلن من/ب/دان/ = فاعلن مـر/دِ/ سُ/خن/= مفتعلن دان/بَ/رَد/ = فاعلن   در درس بعد به (اضطرارات شاعری) خواهیم پرداخت. #آموزش_مبانی_چهارده آموزش عروض و قافیه سید محمدرضا شمس (ساقی) https://eitaa.com/arozghafie

#اضطرارات_شاعری پس از آشنایی با اختیارات شاعری با پدیده‌ای به اسم اضطرارات شاعری بر می‌خوریم اما این‌که اضطرارات شاعری چیست در ادامه توضیح خواهم داد.   همانطور که از اسم آن پیداست شاعر گاهی مضطر خواهد بود برای استفاده از حالتی از کلمه تا به وسیله آن سلامت شعر خود را توجیه نماید. در اضطرارات شاعری برعکس اختیارات شاعری ، شاعر مجبور به استفاده از حالت خاصی از کلمه خواهد بود یعنی اگر حالت دیگر کلمه را استفاده نماید سلامت شعر زیر سؤال خواهد رفت! با این مقدمه می‌توان گفت آنچه را که ما به عنوان "اختیارات زبانی" می‌شناسیم در اصل اضطرارات هستند و نه اختیارات! اما دلیل این ادعا چیست؟ در اختیارات شاعری همانطور که از اسم آن پیداست شاعر باید مختار باشد در استفاده از نوع کلمات، به عبارت دیگر شاعر از هر حالتی استفاده کند به سلامت شعر خدشه‌ای وارد نمی‌شود و این تنها سلیقه شاعر است که تصمیم گیرنده است.   برای نمونه در مصرعی بر وزن "فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن" در رکن اول چه از "فعلاتن" استفاده شود چه از "فاعلاتن" وزن صحیح است (طبق قواعدی که پذیرفته شده) یعنی شاعر طبق اختیارات خود یکی از دو حالت را انتخاب می‌کند.   اما در زیر خواهیم دید که "اختیارات زبانی " نه تنها به شاعر اختیاری برای انتخاب نمی‌دهد بلکه مجبور به استفاده نیز خواهد کرد!   #حذف_همزه : گفتیم طبق اختیارات وزنی شاعر می‌تواند گاهی همزه‌ی قبل از الف را حذف کند... اما با نگاهی دقیق‌تر متوجه خواهیم شد در چنین مواقعی شاعر مجبور است که همزه را حذف کند تا وزن دچار اختلال نشود! بنابراین شاعر نمی‌تواند ادعا کند که "می‌توانم" همزه را حذف کنم بلکه مجبور به انجام چنین عملی است.   برای مثال در مصرع: آخرین لبخند او هم غرق خواهد شد در آب   به وضوح مشخص است در این مصراع شاعر مجبور به حذف همزه (در آب) ، (دَ / راب) است چرا که در غیر این‌صورت وزن با اشکال رو به روست.   همین‌طور در مورد "کوتاه تلفظ کردن هجای بلند" و " بلند تلفظ کردن هجای کوتاه"   در هرکدام از حالت‌ها اگر شاعر چنین نکند وزن شعر مختل خواهد شد و به زبان ساده‌تر شاعر اختیاری در این حالات ندارد بلکه به اضطرار به این عمل روی خواهد آورد!   بنابراین می‌توان گفت اختیارات شاعری در  اصل همان "اختیارات وزنی" هستند و "اختیارات زبانی" نمی‌توانند در بین اختیارات شاعری قرار گیرند و بهتر است به‌جای آن از لفظ "اضطرارات شاعری" یا "اضطرارات وزنی" استفاده کنیم!   البته اضطرارات شاعری محدود به همین موارد نیست و می‌توان گزینه هایی مانند "آوردن محاوره در شعر" ، "مخالفت قیاس" ، "استفاده از شکل شکسته کلمات" و... را هم جزئی از اضطرارات وزنی دانست.   برای نمونه، شاعری که در شعر خود از "ز" به‌جای "از" استفاده می‌کند "مجبور " به این کار است و به اضطرار وزن چنین می‌کند چرا که اگر در همان مکان از "از" استفاده کند مسلماً با ایراد وزنی روبه‌رو خواهد شد! بنابراین دانسته یا ندانسته از "اضطرارات وزنی" استفاده کرده است.   در پایان یادآور می‌شوم همانطور که در مورد اختیارات شاعری گفته شده هرچقدر شعری دارای اختیارات کمتری باشد (ظاهراً بیشتر اختیارات زبانی مدنظر است!) از صلابت بیشتری برخوردار خواهد بود، در مورد اضطرارات این توصیه قوی‌تر است. #منابع : اختیارات شاعری، ابوالحسن نجفی، جنگ اصفهان، دفتر 10، تابستان 1352 در پیرامون اختیارات شاعری، ساسان سپنتا- محمد فشارکی ،نشریه ادبیات و زبان ها، وحید، آذر 1353، شماره 132 #آموزش_مبانی_پانزده آموزش عروض و قافیه سید محمدرضا شمس (ساقی) https://eitaa.com/arozghafie