📝 به مناسبت روز #بانکداری_اسلامی . 📌 «بانکداری بدون ربا» یا «بانکداری اسلامی»؟ مسئله این است ... . ✍ محمدحسین صادقی 🎓 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی 🏢 عضو هسته حقوق عمومی اقتصادی انجمن علمی حقوق عمومی اسلامی ایران . 1️⃣ با توقّف مبادلات پایاپای و استفاده از پول به‌عنوان واسطه معاملات، صنعت بانکداری برای واسطه‌گری میان دارندگان وجوه مازاد و واحدهای اقتصادی دارای کسری پا به دنیای اقتصاد نهاد. مطالعه ماهیّت بانکداری متعارف بیانگر آن است که بسیاری از ابزارهای این نهاد، در قالب قرض با بهره طراحی‌شده‌اند. این در حالی است که این قالب قراردادی در معارف اسلامی تحت عنوان ربا شناسایی‌شده و با ادبیاتی همچون جنگ با خدا و پیامبر از آن یادشده است (بقره: 279). . 2️⃣ پس از ورود این صنعت به کشورهای اسلامی، اشکال مذکور متفکرین مسلمان را بر آن داشت تا در سطوح مختلف به رفع تناقض ساختار بانک سرمایه‌داری با نظام اقتصادی اسلام بپردازند. توضیح بیشتر آنکه بانک سرمایه‌داری در دو سطح با نظام اقتصادی اسلام در تناقض می‌باشد: 1. تناقض با احکام شریعت اسلامی و قانون مدنی فقه اسلامی که ربا را حرام نموده است. 2. تناقض با مبانی اقتصاد اسلامی و روح عمومی آن در توزیع و استفاده از ثروت. در جهت مقابله با دو تناقض مذکور، دو رویکرد قابل‌تصور است: 1. تلاش در جهت رفع تناقض نخست و دست‌یابی به‌نظام بانکداری بدون ربا. 2. عدم اکتفا به رفع تناقض نخست و تلاش در جهت دستیابی به‌نظام بانکداری اسلامی [1] از طریق حل هر دو تناقض مذکور. در چهارچوب محدود رویکرد نخست، نمی‌توان بین نقش بانک و اصول مکتب اقتصادی اسلام سازگاری ایجاد نمود؛ به همین جهت رویکرد بانکداری بدون ربا نمی‌تواند اهداف مکتب اقتصادی اسلام از تحریم ربا را به‌صورت کامل محقق سازد؛ و برای دست‌یابی به نهاد اسلامی حقیقی در زمینه مالی، تلاش برای حل هر دو تناقض مذکور ضروری می‌نماید (صدر، 1434ق، صص201-203). . 3️⃣ اکتفا به حل تناقض نخست و اجرای عقود اسلامی در نظام بانکداری بدون ربا، همواره با چالش‌ها و تناقض‌های متعددی مواجه می‌شود که ریشه این چالش‌ها عدم سازگاری لازم میان ساختار بانک بدون ربا و مکتب اقتصادی اسلام می‌باشد. درنتیجه این چالش‌ها، نه ابزار بانکی مورداستفاده، از کارکرد اقتصادی لازم برخوردار بوده و نه نظر شریعت در این حوزه تأمین می‌گردد؛ به‌ عنوان ‌مثال تنها یکی از چالش‌هایی که در اثر ناسازگاری عقود اسلامی با ساختار نظام بانکداری بدون ربا حاصل می‌شود، مسئله صوری‌سازی برخی فعّالیّت‌ها و تسهیلات نظام بانکی می‌باشد. صوری‌سازی به این معناست که معامله‌ای که بین بانک و مشتری انجام می‌پذیرد، مورد قصد جدّی یک ‌طرف یا طرفین معامله واقع نشده و صرفاً از صورت و ظاهر این معامله برای دستیابی به اغراض دیگر استفاده می‌شود؛ به‌ عنوان ‌مثال در عقد جعاله، مشتری ابتدا با درخواست خدمت به بانک، نسبت به انعقاد جعاله اقساطی با نظام بانکی اقدام می‌نماید. در ادامه نظام بانکی با انعقاد یک جعاله نقد، خود فرد را مأمور به انجام خدمت مذکور نموده و وجه مورد نیاز را در اختیار او قرار می‌دهد. حال‌ آنکه بر اساس گزارش فعّالین حوزه بانکداری معمولاً وجه دریافت شده صرف خریداری خدمت نگردیده و در امور دیگر هزینه می‌گردد (اکبریان و رفیعی، 1386ش، ص113). به همین جهت اگرچه صورت و ظاهر این معامله عقد جعاله می‌باشد؛ امّا در باطن، فرد مبلغی را از نظام بانکی استقراض نموده و متعهد می‌گردد در بازه‌های زمانی مشخص نسبت به بازپرداخت اقساط آن‌ به همراه زیاده اقدام نماید. درنتیجه ماهیّت معامله مذکور منطبق بر ربای قرضی می‌شود. . ⬛ پی‌نوشت: ✔ مقصود از «نظام بانکداری اسلامی» در این نوشتار، نهاد مالی است که بر اساس چهارچوب نظام اقتصادی اسلام طراحی‌شده باشد. استفاده از تعبیر «بانک» در این ترکیب صرفاً جهت تقریب به ذهن بوده و از اصالت ویژه‌ای برخوردار نمی‌باشد. . 📚 منابع: 1- قرآن کریم. 2- صدر، محمدباقر (1434ق). موسوعة الإمام الشهيد السيد محمد باقر الصدر قدس سره‏. قم، پژوهشگاه علمی-تخصصی شهید صدر. 3- اکبریان، رضا؛ رفیعی، حمید (1386ش). بانکداری اسلامی، چالش‌های نظری - عملی و راهکارها. فصلنامه اقتصاد اسلامی، 26 (7)، صص 97-118. . 🔸️ انجمن علمی حقوق عمومی اسلامی ایران | IPLAI . 🌐 @iplai_ir