🔺 | یادی از مرحوم علامه محمدباقر مجلسی صاحب بحارالأنوار | [به مناسبت ۲۷ رمضان سالروز وفات ایشان] ✍ حمیدرضا میررکنی @konashmirrokni

🔺| یادی از مرحوم علامه‌محمدباقر مجلسی صاحب بحار‌الأنوار | [ به مناسبت ۲۷ رمضان سالروز وفات ایشان ] ✍حمیدرضا میررکنی علامه محمدباقر مجلسی باب آشنایی ما آثار قدیم شیعی است؛ به نحوی که در بحارالانوار او می توان هر آنچه که همچون «میراث شیعه» شناخته شدنی است را ملاحظه نمود. این البته تا حدود زیادی محصول زمانه مجلسی دوم است. تشیع در آن دوران در حال احیاء خود، همچون یک کلیت جامع و کامل است. کلیتی که تمام ابعاد فردی و اجتماعی، و ظاهری و باطنی را در خود دارد. این درحالی است که عمده سنت در دسترس آن روز، در روایات فقهی خلاصه شده بود. اما علامه با ظرفیتی که خود در مطالعات حدیثی اش از سنت و حدیث شیعه سراغ داشت، میدانست که تمام میراث اهل بیت به آنچه اکنون نزد فقها است -نظیر کتب اربعه- خلاصه نمی شود. چنانکه او خود در مقدمه بحار مینویسد: « ثم بعد الإحاطة بالكتب المتداولة المشهورة تتبعت الأصول المعتبرة المهجورة التي تركت في الأعصار المتطاولة و الأزمان المتمادية إما لاستيلاء سلاطين المخالفين و أئمة الضلال أو لرواج العلوم الباطلة بين الجهال المدعين للفضل و الكمال أو لقلة اعتناء جماعة من المتأخرين بها اكتفاء بما اشتهر منها لكونها أجمع و أكفى و أكمل و أشفى من كل واحد منها» مراد او از اصول در این متن، همان مراد محدثین است. یعنی نوشته های حدیثی مربوط به سه قرن اول هجری که توسط یاران اهل بیت بصورت بی واسطه نوشته شده است. آنچه بعدا به اصول اربعمأة شهرت یافت. از حدود قرن هفتم بسیاری از آثار اصول اربعمأة کم‌کم به دست فراموشی سپرده شده بودند. جستجوی پرتلاش علامه منجر به کشف دوباره آثار متعددی از علمای شیعه شد که تا آن زمان در میان عالمان شیعه شهرت نیافته بود(نظیر تفسیر فرات الکوفی که قبلا درباره اش مطالبی بیان شد.). ارسال شاگردان طی سالهای طولانی برای یافتن آثار شیعی در شهرهای مختلف جهان اسلام، گردآوری و استنساخ آثار و ارسال کتب استنساخ شده به سایر شهرها ، چیزی بود که باعث شد اکنون ما با میراث غنی حدیثی شیعه آشنا باشیم، و این آشنایی محدود به روایات فقهی نباشد. اما تمام مسئله به گردآوری منابع و تکثیر آن ها ختم نشد. جامعه شیعی صفوی مانند جامعه قرن چهارم و پنجم شیعیان نبود. شیعیان در قرن یازدهم و دوازدهم اصول عقاید منقح و متعینی پیدا کرده بودند، و نیز تعارضات و مواجهات روشنی در عقاید خود با سایر علوم نظیر فلسفه و طبیعیات و نجوم و بالاخره طب پیدا شده بود. این مسائل در میان طلاب علوم رسمی ، مسائل مهمی به شمار میرفت. همچنین مخاطب فارسی‌زبان که سال‌ها در فروع از احکام عامه پیروی کرده بود و انبیاء و اولیاء الهی را بیشتر با تفاسیر سنی مذهبان شناخته بود، اکنون نیازمند آشنایی با دینی سراسر شیعی بود. طبعاً جامعه شیعی تنها با تبعیت از احکام فقه شیعه محقق نمیشد(چنانکه نشده بود.). عموم داستان های انبیاء و اولیاء در سنت ادب فارسی برگرفته از آثار اهل سنت بود. آثار اهل سنت هم بخصوص در زمینه تواریخ انبیاء، بیشتر مشتمل بر داستان های یهودی و اسرائیلی است. قصص الانبیاء نیشابوری که در قرن پنجم به زبان فارسی نگاشته شده یکی از نمونه های مهم چنین ادبیاتی است. بنابراین گرداوری ادبیات شیعی پیرامون انبیاء و اولیاء که بخصوص در تفسیر آیات قرآن موثراند، یکی از ضرورت های آن عصر بود. تعیّن یافتن اصول عقاید شیعه و جدا شدن دو مبحث «عدل» و «معاد» به عنوان دو اصل مجزا از توحید و ولایت، و نیز مواجهاتی که علمای شیعه با دیگر علوم در مباحث جهانشناسی و کیهانشناسی ، تبویب تازه ای از احادیث بدست آمده را طلب می کرد. لذا در گردآوری تمام احادیث و سنت شیعی این موارد نیز توسط علامه میباید لحاظ میشد. علامه در تبویب بحار چند کتاب را به شیوه تبویب سنتی اضافه می کند که به گفته خود او هم پیش از سابقه نداشته. او این کتاب ها را از پرفایده ترین کتاب‌های بحار میداند؛ کتاب العدل و المعاد کتاب تواریخ الانبیاء و الائمه کتاب السماء و العالم برای آشنایی جامعه شیعیان با معارف شیعه و عرضه این معارف به حوزه عمومی، آثار فراوانی به زبان فارسی نگاشت. با تکمیل بحار و شکل گیری ادبیاتی یکپارچه شیعی، نگارش آثاری به زبان فارسی تازه ممکن شده بود. آثاری نظیر حیاه القلوب که معرف داستان انبیاء و اولیاء پیش از اسلام بود ، در واقع همان ترجمه و تلخیص مجلدات کتاب تواریخ الانبیاء بحار و نیز جلاءالعیون ایشان هم ترجمه و تلخیص مجلدات تاریخ ائمه بحار بود. حلیه المتقین و عین الحیاه و عمده آثار دیگر ایشان هم به زبان فارسی، به پشتوانه بحار به زبان فارسی و برای فارسی زبانان نگاشته شد. آنچه ما اکنون از ادبیات شیعی سراغ داریم، تا حدود زیادی از مسیری است که علامه مجلسی بر ما گشوده است. طبقات محدثین پس از علامه، عموما در طرق معنعن اجازات، به ایشان می رسند و از این حیث ایشان را می شود با شیخ طوسی قیاس نمود. @konashmirrokni

🔺مرحوم علامه مجلسی توسط مستشرقین عموما مورد کم‌لطفی واقع شده و سخنان بی‌پایه و اساس زیادی بخصوص در زمینه سیره سیاسی ایشان به ایشان نسبت داده شده است. این مقاله نوشته حامد الگار است. هرچند زبان تندی دارد، اما نوشته خوبی در نقد نظر مستشرقین در خصوص علامه مجلسی است. @konashmirrokni

🔺 #سوال دوم: | مناظره نحوی و منطقی؛ واقعیتی تاریخی یا موقعیتی نمادین؟! | [در دو فرسته] متن کامل پرسش و پاسخ را در دو فرسته پایین بخوانید؛ #تاریخ #کتاب #آنچه_باید_پیش_از_آموختن_فلسفه_بدانیم #فارابی #فلسفه @konashmirrokni

- #سوال : سلام. خدا قوت. من کتاب فارابی شما رو خوندم. خیلی زحمت کشیده بودید. منتها دیدم در هر دو مقدمه (و بخصوص‌مقدمه بر رساله دوم) خیلی زیاد به مناظره نحوی و منطقی ارجاع دادید. یجورایی میشه گفت بحثتون روی اون مناظره سواره. اما ظاهرا این مناظره بیشتر موقعیتی مثالی و نمادین بوده، نه‌واقعیتی تاریخی. بنابراین فکر میکنم کل روایتی که از موقعیت منطق در بین مسلمین ارائه کردید، دچار خدشه است و نامعتبر. خیلی کلنجار رفتم تا این مطلب رو بگم یا نگم، اما گفتم بگم شاید در چاپ دوم کتاب بخواهید اصلاح کنید. - #پاسخ : در دو مقاله مقدمه که بر ترجمه دو رساله از فارابی( آنچه باید پیش از آموختن فلسفه بدانیم ) ارائه کرده‌ام ؛ به مناظره مشهوری که در نیمه اول قرن چهارم میان ابوبشر متّی بن یونس و ابوسعید سیرافی نحوی واقع شده بود، ارجاع داده‌ام. اشکالی که یکی از خوانندگان مطرح‌کرده‌اند، ناظر به این مطلب است. این اشکال را در دو قسمت بررسی خواهم‌کرد؛ الف) مناظره معروفی که میان متی بن یونس و ابوسعید سیرافی واقع شد، یکی از وقایع مشهور علمی در قرن چهارم است. در طول تاریخ علوم اسلامی هیچ کس متعرّض واقعیت تاریخی این مناظره نشده است؛ بلکه همواره‌ مورد اشاره اهل‌علم و مورخین علوم اسلامی بوده است؛ ابوحیان توحیدی این مناظره را در کتاب خود الإمتاع‌والمؤانسة بطور‌ کامل نقل کرده است، و‌ همو در کتاب المقابسات خود در ضمن بحثی که با ابواسلیمان سجستانی درباره نسبت منطق و‌ نحو داشته است، بطور بسیار خلاصه، ذکری از این مناظره آورده است. البته او خود در این مجلس حاضر نبوده است؛ بلکه بخش‌های ابتدایی مناظره را از ابوسعید سیرافی (که استاد ابوحیان بوده است) شنیده، و بخش‌های پایانی را از ابوالحسن علی بن عیسی رمانی نقل کرده است. پس از‌ او‌ دیگرانی چون سیوطی (در صون‌المنطق) و یاقوت حَمَوی (در معظم الأدبا) نیز به این مناظره اشاره کرده‌اند و نمیدانیم آنان خبر این مناظره را از طریقی غیر از ابوحیان داشته‌اند یا خیر؟ در این صورت مسئله‌ از دوحال خارج نیست: ۱. اگر این واقعه از طریقی غیر از ابوحیان به آنان رسیده باشد، احتمال واقعی بودن این ماجرا بیشتر میشود، زیرا کسانی جز ابوحیان نیز راوی این قضیه بوده‌اند. ۲. اشاره یاقوت و سیوطی به این مناظره اگر بخاطر نقل ابوحیان از این واقعه باشد، این نقل را باید در حکم توثیق ابوحیان در نقل اخبار تاریخی دانست؛ چراکه به نقل او ‌اعتماد کرده‌اند. بخصوص که در نقل تاریخ‌ جرحی در خصوص‌ ابوحیان در دست نیست. پس تا اینجا راهی جز‌ واقعی دانستن این مناظره باقی نمیماند. ب) آنچه در دو‌ مقدّمه(بخصوص‌ مقدمه‌دوم) ‌محلّ تأمّل است؛ دو طرح و درک متفاوت از زبان و حکم است. موجودیت تاریخی این دو طرح، منوط به این مناظره نیست. توضیح فارابی در رساله التوطئة فی المنطق (که آن را با عنوان «درآمد بر منطق» به فارسی گزاره کرده‌ام و رساله‌دوم‌ همین‌کتاب است) ، و نیز رسالة الفصل بین الصناعیتی المنطق الیونانی ‌و النحو العربی اثر یحیی بن عدی از یک سو، و همچنین رسالات متعددی که نحویون در ردّ منطق نگاشته‌اند دلیلی روشن است بر وجود این دو طرح از زبان. به عنوان‌نمونه ابوسعید سیرافی که در مناظره نیز یکی از طرفین است بنا بر گزارش ابن‌النّدیم رساله‌ای در ردّ منطق نگاشته‌ بود. بنابراین حتی اگر خدشه‌ای در واقعی‌بودن این مناظره در میان باشد ( که نیست)، باز روایتی که از تاریخ موضع مسلمین در قبال منطق و حکم ارائه کرده‌ایم، دچار اشکال نخواهد شد. [ادامه مطلب در فرسته دوم👇]

▪️وجه این اشکال چیست؟ بعضی از مورخین (نه بطور مسجّل، بلکه) صرفا در حد شک‌ و ‌تردید ، چنین ادعا کرده‌اند که گزارش ابوحیان توحیدی از حضور برخی از حاضرین در مناظره نمیتواند صحیح باشد؛ زیرا عمر این افراد پیش تاریخ این مناظره به سر آمده‌بوده است. از این رو حدس زده‌اند که چه بسا این مناظره بطور‌ کلی ترسیم ‌موقعیتی مثالین از مواجهه منطق و نحو است. در این خصوص‌ نیز دو ملاحظه درکار است؛ اول. به صرف قید شدن نام فردی که پیش از مناظره وفات کرده است، طارد اصل واقعی‌بودن مناظره نمیتواند باشد. چه بسا ابوحیان (یا کسانی که اثر او را استنساخ کرده‌اند) در ضبط تاریخ مناظره اشتباه کرده باشند. و یا کاتبین تراجمِ افرادِ فوتْ‌شده، ممکن است در ضبط تاریخ وفات آن افراد دچار خطا شده باشند. بنابراین طرح چنین اشکالی مستلزم بررسی دقیق تاریخ خود مناظره و تاریخ وفات تک‌تک حاضرین در آن مجلس است. دوم. هرچند که ادعای مثالی بودن این ‌موقعیت بسیار دور از ذهن و غیرمعتبر است، اما اگر هم فرض سؤال را بپذیریم ، باز این مناظره‌ و گفت‌وگویی که نقل شده است، ‌واجد امکانات فلسفی است. چنانکه محاورات افلاطون را واقعیاتی دقیقا تاریخی نمیدانیم و اتفاقا با فرض آنکه افلاطون این موقعیت‌ها را خودْ خلق کرده است، تک‌تک عبارات آن را محل تفسیر میدانیم. از طرف دیگر هم این محاورات را بی‌ربط به فضای تاریخی‌و‌ واقعی یونان نمی‌شناسیم و از روایت افلاطون از تاریخ و وضعیت آتن بهره‌می‌بریم. بنابراین، با فرض تاریخی نبودن مناظره و مثالی بودنش نیز (خصوص‌در مقدمه‌ دوم‌ کتاب) دست به تفسیری فلسفی-تاریخی برده‌ایم. --------------------------- 🔹در خصوص‌ دو‌طرح از زبان‌ و‌ حکم‌ مقاله بنده در فصلنامه‌بابل به آدرس و‌ مشخصات زیر مراجعه‌ نمایید: - فصلنامه علم و سیاست بابِل. شماره‌ سوم(پاییز۹۷). فصل یکم. مقدمه‌دوم: نگاهی به منازعاتِ پیرامون منطق نزد مسلمین:۲۱-۳۳ 🔹 در خصوص ‌ادعای مثالی بودن‌موقعیت مناظره متی بن یونس و ابوسعید سیرافی، مقاله‌ای را در‌ کانال قرار خواهم‌داد که ‌سودمند است. [پایان] #تاریخ #فارابی #فلسفه @konashmirrokni

🔺 رساله مرحوم ملاهادی سبزواری در شرح حدیث شریف نورانیت (صادر از شاه‌ولایت امیرالمومنین علیه‌السلام) بنابر دستخطی که در ابتدای نسخه از مرحوم آسید جلال‌الدین آشتیانی می‌بینیم، تاریخ کتابت این رساله دو سال پس از اصل تالیف این رساله است، یعنی به سال ۱۲۹۰ هجری قمری. مرحوم حاج ملاهادی سبزواری به سال ۱۲۸۹ رحلت فرمود. همینطور کاتب این نسخه از فضلای زمان است و از این جهت نسخه مکتوبه او واجد اعتباری بسزا است. لازم است یادآوری کنیم که مرحوم حاج ملاهادی سبزواری استاد ملاحسینقلی همدانی است. #مخطوط الحمدلله الذی جعلنا من المتمسکین بولایه امیرالمومنین علی‌بن ابی‌طالب و الائمه المعصومین علیهم‌السلام @konashmirrokni

🔺بخشی از متن حدیث شریف معرفت به نورانیت امیرالمومنین؛ [حدیث معرفت به نورانیت دست‌کم از دو جهت واجد اهمیت است. اولا در این حدیث شریف با عبارت "ان ذلک لواجب علی کل مومن و مومنه" فهم مراتب عالی ولایت با دعوتی عمومی همراه میشود و این با طرح فرقه‌ای که در بعضی محابل سلوکی شاهدیم در تمایز تواند بود. ثانیا معرفت به نورانیت بدل به اساس فهم مومن از ولایت میشود، یعنی فهم مراتب دیگر ولایت همگی فرع بر این فهم‌اند و اگر این فهم نباشد، فهم مراتب فرعی‌تر دیگر جه‌بسا بدل حجاب مومن شوند.] 🔹 رُوِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ صَدَقَةَ أَنَّهُ قَالَ: سَأَلَ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِی سَلْمَانَ الْفَارِسِی رَضِی اللَّهُ عَنْهُمَا یا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ مَا مَعْرِفَةُ الْإِمَامِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع بِالنُّورَانِیةِ قَالَ یا جُنْدَبُ فَامْضِ بِنَا حَتَّی نَسْأَلَهُ عَنْ ذَلِک قَالَ فَأَتَینَاهُ فَلَمْ نَجِدْهُ قَالَ فَانْتَظَرْنَاهُ حَتَّی جَاءَ قَالَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیهِ مَا جَاءَ بِکمَا قَالا جِئْنَاک یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ نَسْأَلُک عَنْ مَعْرِفَتِک بِالنُّورَانِیةِ قَالَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیهِ مَرْحَباً بِکمَا مِنْ وَلِیینِ مُتَعَاهِدَینِ لِدِینِهِ لَسْتُمَا بِمُقَصِّرَینِ لَعَمْرِی إِنَّ ذَلِک الواجب [وَاجِبٌ ] عَلَی کلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ ثُمَّ قَالَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیهِ یا سَلْمَانُ وَ یا جُنْدَبُ قَالا لَبَّیک یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ ع إِنَّهُ لَا یسْتَکمِلُ أَحَدٌ الْإِیمَانَ حَتَّی یعْرِفَنِی کنْهَ مَعْرِفَتِی بِالنُّورَانِیةِ فَإِذَا عَرَفَنِی بِهَذِهِ الْمَعْرِفَةِ فَقَدِ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ وَ شَرَحَ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ وَ صَارَ عَارِفاً مُسْتَبْصِراً وَ مَنْ قَصَّرَ عَنْ مَعْرِفَةِ ذَلِک فَهُوَ شَاک وَ مُرْتَابٌ یا سَلْمَانُ وَ یا جُنْدَبُ قَالا لَبَّیک یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ ع مَعْرِفَتِی بِالنُّورَانِیةِ مَعْرِفَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ مَعْرِفَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَعْرِفَتِی بِالنُّورَانِیةِ وَ هُوَ الدِّینُ الْخَالِصُ الَّذِی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ ما أُمِرُوا إِلَّا لِیعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفاءَ وَ یقِیمُوا الصَّلاةَ وَ یؤْتُوا الزَّکاةَ « البینة: 5- » وَ ذلِک دِینُ الْقَیمَةِ یقُولُ مَا أُمِرُوا إِلَّا بِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ ص وَ هُوَ الدِّینُ الْحَنِیفِیةُ الْمُحَمَّدِیةُ السَّمْحَةُ وَ قَوْلُهُ یقِیمُونَ الصَّلاةَ فَمَنْ أَقَامَ وَلَایتِی فَقَدْ أَقَامَ الصَّلَاةَ وَ إِقَامَةُ وَلَایتِی صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا یحْتَمِلُهُ إِلَّا مَلَک مُقَرَّبٌ أَوْ نَبِی مُرْسَلٌ أَوْ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ فَالْمَلَک إِذَا لَمْ یکنْ مُقَرَّباً لَمْ یحْتَمِلْهُ وَ النَّبِی إِذَا لَمْ یکنْ مُرْسَلًا لَمْ یحْتَمِلْهُ وَ الْمُؤْمِنُ إِذَا لَمْ یکنْ مُمْتَحَناً لَمْ یحْتَمِلْهُ. ▪️بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج 26، ص: ۲ @konashmirrokni

🔺ترجمه حدیث معرفة امیرالمومنین بالنّورانیّة  « محمّد بن صدقه نقل کرد: اباذر غفاری از سلمان فارسی پرسید معرفت امام امیر المؤمنین علیه السّلام به نورانیت چگونه است؟ سلمان گفت با هم برویم از خود مولا سؤال کنیم آمدیم خدمت امیر المؤمنین علیه السّلام ایشان را نیافتیم. مدتی منتظر شدیم تا آمد. سؤال فرمود برای چه آمده اید؟ گفتیم آمده ایم بپرسیم شما را چگونه با نورانیت می توان شناخت؟ فرمود: مرحبا به شما دو دوست متعهد که در راه دین کوتاهی ندارید. به جان خودم سوگند یاد می کنم که این مطلب بر هر مرد و زن مؤمنی واجب است آنگاه فرمود: ای سلمان و ابا ذر! گفتیم بفرمائید یا امیر المؤمنین. فرمود: ایمان شخص کامل نمی شود مگر مرا به کنه معرفت با نورانیت بشناسد. وقتی به این صورت شناخت آنگاه دلش را خدا به ایمان آزمایش نموده و شرح صدر برای اسلام به او عنایت کرده و در این صورت است که عارف و بینا و مستبصر می شود. و هر که کوتاهی از این عرفان بنماید در حال شک و ارتیاب است. سلمان و ابا ذر! شناخت من با نورانیت، شناخت خدا است و شناخت خدا معرفت من است با نورانیت. این است همان دین خالص که خداوند می فرماید: « وَ ما أُمِرُوا إِلَّا لِیعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفاءَ وَ یقِیمُوا الصَّلاةَ وَ یؤْتُوا الزَّکاةَ وَ ذلِک دِینُ الْقَیمَةِ. » می فرماید: دستور داده نشده به آنها مگر اینکه ایمان به نبوت حضرت محمّد آورند که همان دین حنیف محمدی ساده است این قسمت آیه «وَ یقِیمُوا الصَّلاةَ» هر کس اقامه ولایت مرا کرده باشد نماز را به پای داشته است به پا داشتن ولایت من دشوار و سنگین است که تاب آن را ندارد مگر فرشتۀمقرّب یا پیامبر مرسل یا بندۀمؤمنی که خدا دلش را به ایمان آزمایش کرده باشد. فرشته اگر مقرّب نباشد تاب تحمل آن را ندارد و پیامبر نیز اگر مرسل نباشد تحمل ندارد و مؤمن هم اگر مورد آزمایش و اعتماد نباشد تاب آن را ندارد. @konashmirrokni

تفقّه و جستن از دام تحجر [درباره مناقشات بنری در عیدغدیری که گذشت] حمیدرضا میررکنی‌بنادکی متن یادداشت را در صفحه اندیشه روزنامه فرهیختگان بخوانید👆 @konashmirrokni

🔺 نسخه‌ای کتاب التوحید صدوق با حواشی مرحوم سیدنعمت‌الله جزائری (رحمه‌الله علیهما)