#یادداشت #محمد_باقر_ملکیان تصحيح يک اشتباه مرحوم آقا بزرگ در کتاب مصفی المقال #مشيخه_ابن_محبوب را از کتاب های رجالی بر شمرده است. (مصفی المقال، ص128). و در اين ميان بسياری ـ چه با اشاره به مصفی المقال و چه بدون اشاره به آن ـ اين مطلب را در کتاب های خود نقل کرده اند. ( رک: كليات في علم الرجال، ص 45؛ آشنايي با كتب رجالي شيعه، ص 13؛ پژوهشی در علم رجال، ص97، المدخل الی موسوعة الحديث النبوی: ص219، منابع تاريخی شيعه، ص122). در اين ميان برخی ديگر #مشيخه_جعفر_بن_بشير را نيز به کتب رجالی شيعه افزوده اند (المدخل الی موسوعة الحديث النبوی: ص220؛ منابع تاريخی شيعه، ص123). اما نه مشيخه جعفر بن بشير ونه مشيخه ابن محبوب هيچ يک کتاب رجالی نيست، بلکه اين دو کتاب روايي است. ريشه اين اشتباه، قياس اين مشيخه ها با #مشيخه_صدوق و #مشيخه_شيخ_طوسی است. اما دليل اين که مشيخه ابن محبوب کتابی است حديثی نه کتابی رجالی چند امر است: 1. نجاشي در داود بن كورة مي گويد: هو الذي بوّب كتاب المشيخة للحسن بن محبوب السراد على معاني الفقه. (رجال نجاشي، رقم: 416) که گمان نکنم «معانی فقه» ربطی به رجال داشته باشد. 2. تکه ای از کتاب مشيخه ابن محبوب در سرائر آمده است، و با مراجعه به اين کتاب معلوم می شود اين کتاب هيچ اطلاعات رجالی در خود جای نداده است بلکه يک کتاب روايي محض است. (رک: السرائر، ج3، ص 589) 3. منقولات از مشيخه ابن محبوب، همه منقولات روايی است نه رجالی (تهذيب الأحكام، ج‏1، ص 121؛ ج‏6، ص160؛ الاستبصار، ج1 ، ص 106 ؛ ج‏3، ص 6؛ فتح الأبواب، ص271؛ محاسبة النفس، ص36؛ التشريف بالمنن، ص351؛ الأمان من أخطار الأسفار، ص95؛ فلاح السائل، ص157؛ فرحة الغري، ص101؛ مختصر البصائر، ص 414، 462؛ عوالي اللئالي ج‏1، ص 340؛ ج‏4 ، ص41) 4. طبرسی درباره مشيخه ابن محبوب می نويسد: الحسن بن محبوب الزراد قد صنف كتاب المشيخة الذي هو في أصول الشيعة أشهر من كتاب المزني و أمثاله قبل زمان الغيبة. ... فذكر فيه بعض ما أوردناه من أخبار الغيبة، فوافق الخبر الخبر (اعلام الوری، ج2، ص258. ) اربلی هم اين مطلب را نقل کرده است. (كشف الغمة، ج2، ص529). به نظر می رسد اين مشيخه ها چيزی شبيه به مسانيد اهل سنت است با اين تفاوت که مثلا ابن حنبل در مسندش روايات را بر اساس راوی مباشر از پيامبر اکرم (صلی الله عليه و آله ) دسته بندی نموده است اما ابن محبوب در مشيخه اش روايات را بر اساس شيوخی که اين روايات را از آنها شنيده دسته بندی نموده است. محقّق مجلسي مي گويد: المراد بكتاب المشيخة الكتاب الذي صنّفه الحسن بن محبوب وألّفه من أخبار الشيوخ من أصحاب أبي جعفر وأبي عبد الله وأبي الحسن ـ صلوات الله عليهم ـ فإنّه روى عن ستّين رجلاً من أصحاب أبي عبد الله( كتبهم التي ألّفوها ما سمعوا منهم( وكان دأبهم أن يكتبوا كلّ خبر كانوا يسمعون في كتبهم كلّ يوم وكان الأخبار في تلك الكتب منثوراً، لأنّهم في كلّ يوم كانوا يسمعون من أحكام الطهارة والصلاة، والحجّ، والتجارة، والنكاح، والطلاق، والديات وغيرها، ويكتبون أخبار كلّ يوم في كتبهم. فرتّب الحسن بن محبوب أخبار الشيوخ على ترتيب أبواب الفقه وكان منثوراً لم يكن مثل هذه الكتب التي لنا، ثمَّ جمع هذا الشيخ على ترتيب أسماء الشيوخ بأن جمع على ترتيب اسم زرارة مثلاً وذكر أخباره مرتّباً أوّلاً، ثمَّ ذكر أخبار محمّد بن مسلم مرتّباً ثانياً وهكذا. (روضة المتّقين: ج‏14، ص329.). البته ممکن است کسی ادعا کند مشيخه جعفر بن بشير، با مشيخه ابن محبوب متفاوت است، واين مشيخه همانند مشيخه صدوق است. اما تصريح نجاشی چيزی خلاف اين ادعا را ثابت می کند: له كتاب المشيخة- مثل كتاب الحسن بن محبوب إلا أنه أصغر منه. (رجال النجاشي، ص 304).

#یادداشت #محمد_باقر_ملکیان مبتدع مسلک فهرستی اين کمترين ـ و بسياری ديگر از دانش آموختگان حوزه علميه قم ( صانها الله عن الحوادث ) ـ مسلک فهرستی را از سيدنا الأستاد مددی ـ خداش در همه حال از بلا نگه دارد ـ آموخته ايم. در اين ميان، اما باور اين حقير اين است که ريشه های اين بحث از حضرت آيت الله سيستاني ـ که سايه اش مستدام باد ـ است، اگر نگوييم مبتدع اين مسلک، ايشان هستند. در نقد مختصری هم که در سايت کاتبان برای آقای انصاری ارسال نمودم به اين مطلب اشاره ای گذرا داشتم. آنچه سبب اين باور شده است برخی از کلمات آيت الله سيستانی در کتاب قاعده لا ضرر (تقريرات درس ايشان به قلم فرزند دانشمندشان) است که گويا توجيهی جز مسلک فهرستی ندارد: 1. ايشان در مقام بيان اين که عبارت ابن قولويه در مقدمه کامل الزيارات آيا دلالت بر وثاقت همه رجال أسانيد می کند يا نه نوشته اند: إن العبارة المذكورة في المقدمة لا تدل على هذا المعنى بل مفادها أنه لم يورد في كتابه روايات الضعفاء والمجروحين ، لذا لم يكن قد أخرجها الرجال الثقات المشهورون بالحديث والعلم ، المعبر عنهم بنقاد الأحاديث كمحمد بن الحسن بن الوليد وسعد بن عبد الله وأضرابهما وأما لو كان قد أخرجها بعض هؤلاء سواءا كانوا من مشايخه أو مشايخ مشايخه فهو يعتمدها ويوردها في كتابه ، فكأنه قدس سره يكتفي في الاعتماد على روايات الشذاذ من الرجال - على حد تعبيره - بإيرادها من قبل بعض هؤلاء الأعاظم من نقاد الأحاديث . وهذا المعنى مضافا إلى كونه ظاهر عبارته المشار إليها - كما يتبين عند التأمل - مقرون ببعض الشواهد الخارجية المذكورة في محلها . فليس مراده وثاقة جميع من وقع في أسانيد رواياته فإن منهم من لا شائبة في ضعفه وليس مراده وثاقة عامة مشايخه فإن منهم من لا تنطبق عليهم الصفة التي وصفهم بها قدس سره وهي كونهم مشهورين بالحديث والعلم . ( قاعدة لا ضرر ولا ضرار: 21ـ22.) که در اين باره، در نوشتار پيشين تحت عنوان «اندر فوائد شيوه فهرستی» توضيحاتی دادم. 2. إن الكليني قد فرق بين روايتي ابن بكير وابن مسكان في كيفية النقل من وجهين يقتضيان أرجحية رواية ابن بكير وهما: که وجه دومش که به اين بحث مرتبط است چنين است: إنه نقل رواية ابن بكير بتوسط العدة عن أحمد بن محمد بن خالد البرقي ، ولكنه نقل رواية ابن مسكان بتوسط علي بن محمد بن بندار عنه ، ولا يبعد أن يكون منشأ ذلك إنه قد نقل الرواية الأولى عن النسخة المشهورة أو الاجزاء المشهورة من كتاب المحاسن للبرقي ، لذا نقلها بتوسط العدة ، وأما الثانية فنقلها من غير كتاب المحاسن أو غير النسخة أو الاجزاء المشهورة منه فلذا كان الراوي لها واحدا .

#یادداشت #محمد_باقر_ملکیان نقش علم کلام و مبانی اعتقادی در مباحث رجالی به نظر میرسد نمیتوان نقش اعتقادات و مباحث کلامی را در علم رجال و مبحث توثیق و تضعیف نادیده گرفت، بلکه به نظر میرسد نقش مباحث کلامی در این رابطه‌نقش اساسی و محوری باشد. در توضیح این مدعا باید گفت مراجعه به کلمات رجالیین—چه سنی و چه شیعه—این مطلب را ما به وضوح می بینیم که علمای درجه اول علم رجال و مجتهدین این فن (و به قول سیدنا الاستاد مددی:ائمه شأن) در بسیاری از مواقع توثیق و تضعیف رجالی را بر پیش زمینه های اعتقادی مبتنی کرده اند . مثلا محال است در کتب اهل سنت کسی را بیابیم که سب خلفا کرده است و در عین حال توثیق شده باشد، از این رو بسیاری از کسانی که تضعیف شده اند به خاطر سب صحابه و مسائلی از این قبیل است. در کتب رجالی شیعه هم وضع به همین منوال است. یعنی پیش زمینه های اعتقادی و کلامی باعث توثیقات و تضعیفات در بسیاری از موارد شده است. مثلا در نظر نجاشی —به تبع ابن غضائری—معلی بن خنیس ضعیف و ملعون است و نیز همین وضع درباره مفضل بن عمر است، در حالی که در نگاه شیخ هر دو ثقه اند و از ابواب و وکلای ممدوح. یا از دید نجاشی مسأله تحریف قرآن بالکل غیر قابل قبول است . از این رو حریشی که کتاب "ثواب انا انزلناه" دارد (و ظاهر برخی از روایات این کتاب تحریف قرآن است) ضعیف و کذاب است ولی گویا از نگاه کلینی مسأله اینگونه نیست از این رو روایات او را در کافی اش می آورد. و یا از دیدگاه نجاشی و ابن غضائری کتاب زیارات اصم کتاب نا به هنجار و روایات آن ضعیف است، ولی گویا از دیدگاه ابن قولویه این گونه نیست، چرا که یکی از منابع عمده در نگارش کامل الزیارات همین کتاب است. بنابراین اتخاذ مبنای کلامی در اتخاذ مبنای رجالی لازم و ضروری است مسأله ای که امروزه چندان مورد توجه قرار نمی گیرد.

#یادداشت #محمد_باقر_ملکیان #منهج_فهرستی و شناخت احادیث نا معتبر کشی به سند صحیح از يونس آورده است: حدّثني هشام بن الحكم أنه سمع أبا عبد اللّه ع يقول: لا تقبلوا علينا حديثا الا ما وافق القرآن و السّنة أو تجدون معه شاهدا من أحاديثنا المتقدمة، فانّ المغيرة بن سعيد لعنه اللّه دسّ في كتب أصحاب أبي أحاديث لم يحدّث بها أبي، فاتقوا اللّه و لا تقبلوا علينا ما خالف قول ربنا تعالى و سنة نبيّنا ص ... قال يونس: وافيت العراق فوجدت بها قطعة من أصحاب أبي جعفر ع و وجدت أصحاب أبي عبد اللّه ع متوافرين، فسمعت منهم و أخذت كتبهم، فعرضتها من بعد على أبي الحسن الرضا ع فأنكر منها أحاديث كثيرة أن يكون من أحاديث أبي عبد اللّه ع. و قال لي: انّ أبا الخطاب كذب على أبي عبد اللّه ع لعن اللّه أبا الخطاب، و كذلك أصحاب أبي الخطاب يدسّون هذه الأحاديث الى يومنا هذا في كتب أصحاب أبي عبد اللّه ع، فلا تقبلوا علينا خلاف القرآن الخبر. این حدیث بیانگر چگونگی ورود روایات جعلی به کتب اصحاب است. توجه داشته باشید که علم رجال راه حلی در برابر این مشکل ندارد چرا که کسانی که در کتب اصحاب، روایتی را اضافه می کرده اند طبیعتا سندی هم برای آن دست و پا می کرده اند. بنابراین اصحاب امامیه در چاره اندیشی برای حل این مشکل از شیوه فهرستی بهره مند شده اند. توضیح آن که اضافه کردن حدیث به کتب اصحاب تنها در دسته ای از کتاب ها می تواند هدف جاعل را برآورده کند که این کتاب نسخه های زیادی نداشته باشد و الا اضافه بودن یک حدیث در یک نسخه تنها با یک مقابله ساده روشن می شود. از این رو وقتی در فهارس اصحاب نسبت به کتابی گفته می شود که این کتاب مشهور است می توان این گونه نتیجه گیری کرد که با توجه به شهرت این کتاب، اضافه کردن حدیث به آن عملا امکان پذیر و بلکه موجه نیست. دیگر این که شاید از این حدیث بتوان سابقه تاریخی بحث فهرستی را استنباط کرد، به این بیان که مسلما شیوه فهرستی بعد از روزگار حضرت رضا علیه السلام شکل گرفته است و نه قبل از ایشان. نکته آخر اینکه وقتی کلینی و صدوق تصریح به صحت روایات کتبشان می کنند این امر مستلزم آن است که این مؤلفین لا اقل در مقابله نسخه های یک کتاب کوتاهی نکرده باشند. البته توجه داشته باشید که این به معنی معتبر بودن همه روایات کتب صدوق مثل خصال و علل و امالی نیست چرا که صدوق چنین تعهدی برای دیگر کتبش نداده است.

#یادداشت #محمد_باقر_ملکیان #فوائد_مصادر_رجالی گاه تصور می شود که فائده رجال نجاشی این است که معلوم شود فلان راوی ثقه است و یا ضعیف است و یا مهمل است. به نظر می رسد نگاه علامه حلی و ابن داود به مصادر رجالی هم همین بوده است. اما اگر به مصادر رجالی خصوصا فهرست ها مراجعه کنید می بینید که فائده آنها تنها برای این نیست که فلان راوی ثقه است یا نه، بلکه در مورد کتاب های حدیثی هم گاه قضاوت می شود، مثل این که کتاب سلیم بن قیس ساختگی است، و یا کتب ثلاثین حسین بن سعید مشهور است و احتمال کم و زیاد شدن در آنها کم است و یا فلان کتاب نسخه قمی اش زیاداتی دارد که کوفیان آن زیادات را جعلی می دانند. بنابراین حصر فائده کتب رجالی در این که تنها از آنها وثاقت و یا ضعف راویان را بفهمیم، درست نیست.

#یادداشت #محمد_باقر_ملکیان #ابن_حجر و نقل از مصادر رجالی شیعه در لسان المیزان ابن حجر در لسان المیزان از مصادر رجالی شیعه مطالب فراوانی را نقل می کند. در این میان برخی از این مصادر به دست ما نرسیده است. اما مطالبی که از مصادر رجالی به جای مانده نقل می کند: 1. گاه بعینه در مصادر موجود وجود دارد. 2. گاه اصلا در این مصادر وجود ندارد. 3. گاه با تفاوت وجود دارد. البته گاه این تفاوت های جزئی و یا کلی به خاطر وجود غلط در نسخه های موجود نزد ابن حجر است. نکته دیگر اینکه گاه ابن حجر مطلبی را از رجال شیخ طوسی نقل می کند در حالی که آن مطلب نه در کتاب رجال بلکه در فهرست شیخ طوسی وجود دارد. نکته آخر اینکه گاه ابن حجر در ذیل برخی از تراجم از شیخ طوسی نقل می کند که فلان راوی از امام صادق علیه السلام مثلا نقل روایت می کند، در حالی که چنین مطلبی در کلام شیخ دیده نمی شود، بلکه شیخ تنها این شخص را در کتاب رجالش در زمره اصحاب حضرت صادق علیه السلام ثبت کرده است ولی ابن حجر گمان کرده هر کس جزء اصحاب ذکر شود یعنی از آن امام هم روایت نقل کرده است. تفصیل این مطالب را در مقاله ای با عنوان «لسان المیزان و المصادر الرجالیة فی المدرسة الإمامیة» (که در مجله تراثنا شماره 129 به چاپ رسیده است) نقل کرده ام.

#یادداشت #محمد_باقر_ملکیان مسأله سند و تاریخ آن کتابت سند احادیث در قرن دوم هجری شروع شده است یعنی پس از دوران صحابه. و هر چه هم می گذرد اهمیت سند بیشتر می شود. از این رو سند که در دوران اول به صورت عنعنه نوشته می شود در روزگاران بعدی گزارش تحمل حدیث با دقت در شیوه تحمل گزارش می شود، مثل: «أخبرنا» و «حدثنا» و.... به نظر می رسد دستور عمر بن عبدالعزیز در مورد کتابت حدیث هم بیشتر ناظر به مسأله سند است (و الا بنابر گزارش فؤاد سزگین نگارش حدیث در روزگار قبل از عمر بن عبدالعزیز شروع شده بود) چرا که با بی دقتی در این مورد احادیث صحیح در انبوه روایات جعلی گم می شد. از این رو در روزگار عمر بن عبدالعزیز نگارش حدیث آن هم با سند در دستور کار قرار گرفت. روایاتی از قبیل: «إذا حدثتم بحدیث فاسندوه» (کافی) و یا «فاکتبوه باسناده» (لسان المیزان) هم ناظر به همین مسأله و در همین دوران است. کتاب «شرف اصحاب الحدیث» تألیف خطیب بغدادی مرجع خوبی برای بررسی تاریخ سند است.

#یادداشت #محمد_باقر_ملکیان چند تأمّل پيرامون کتاب طبّ_الأئمه ـ عليهم السلام ـ کتاب طبّ الأئمه ـ عليهم السلام ـ با تأمّلات و اشکالات متعدّد درون متنی ای مواجه است، که به نمونه ای از آنها اشاره می نماييم: 1. کثرت نقل از غلات و متّهمين به غلو در کتاب رجالی، نقل از غاليان و متّهمان به غلو، يکی از نشانه های ضعف راويان شمرده می شود. (رک: رجال النجاشي، رقم: 594، شرح حال عبد الله بن قاسم حضرمي). با اين حال، نگاهی به اسانيد کتاب طبّ الأئمه ـ عليهم السلام ـ نشان می دهد اين کتاب باز گو کننده تراث روايی خطّ غلو در زمينه طبّ است. محمّد بن سنان، مفضّل بن عمر، محمّد بن اسماعيل بن أبی زينب (ابو الخطاب)، يونس بن ظبيان، محمّد بن جمهور بصری، محمّد بن سليمان ديلمی، سياري، محمّد بن أسلم، أبو سمينه، منخل، عمرو بن شمر، جابر بن يزيد جعفی، محمّد بن يحيی ارمنی، محمّد بن عبد الله بن مهران، محمّد بن فضيل، داود رقی، معلی بن خنيس، علیّ بن عبّاس، ابن اورمه، سجاده، از جمله غاليان و يا متهمين به غلوی هستند که روايات زيادی از آنها در کتاب طب الأئمة نقل شده است. برای مطالعه بيشتر در اين باره به مقاله «از ميراث غلات: کتاب طبّ الأئمه منسوب به پسران بسطام» نگاشته آقای دکتر حسن انصاری مراجعه نماييد. (رک: بررسيهای تاريخی: 693ـ703.). 2. کثرت نقل از مجاهيل از ديد رجاليون، نقل روايت از راويان مجهول و ناشناس، نشانه ضعف و عدم اعتماد به راوی است. ابن غضائری و نجاشی در شرح حال بسياری از افراد، اعتماد و کثرت نقل آنها از مجاهيل را در زمره الفاظ ذمّ آورده اند. . برای نمونه (نک: رجال ابن الغضائري: 44، رقم: 20، شرح حال بكر بن أحمد بن محمّد بن موسى؛ 48، رقم: 27، شرح حال جعفر بن محمّد بن مالك بن عيسى بن سابور؛ 54، رقم: 41، شرح حال الحسن بن محمد بن يحيى بن الحسن؛ 67، رقم: 65، شرح حال سهل بن زياد؛ 67، رقم: 66، شرح حال سهل بن أحمد.). با اين حال با تورّقی در کتاب طبّ الأئمه ـ عليهم السلام ـ با حجم انبوهی از راويان ناشناخته برخورد می کنيم، به گونه ای که نام و نشان برخی از آنها در هيچ کتاب ديگری غير از کتاب طبّ الأئمه ـ عليهم السلام ـ به چشم نمی خورد. محمّد بن سنان برادر عبد الله بن سنان ، محمّد بن خلف، سهل بن أحمد، على بن ابراهيم واسطى، علی بن عروه اهوازی، حريز بن ايّوب جرجانی ، تميم بن أحمد سيرافی، عبد الله بن مسعود يمانى، محمّد بن ابراهيم سراج، حنان بن جابر فلسطينی، حمدان بن أعين رازی و... نمونه ای از رواتی هستند که در هيچ يک از آثار روايی شيعه نقلی از آنها به چشم نمی خورد. 3. تحريفات فراوان در اسانيد مسلماً برداشت از يک متن تاريخی و روايی و بهره گيری از آن در استنباط احکام شرعی و يا درمان بيماری ها، مبتنی بر اطمينان شخص به متن نقل شده است. و بالطبع اگر متن موجود از آن نقل، همراه با تحريف و تصحيف باشد، بهره گيری از آن دچار مشکل خواهد شد. امّا از سويی نگاهی به أسانيد کتاب طبّ الأئمه ـ عليهم السلام ـ نشانگر وقوع تحريف در بسياری از اسانيد روايات اين کتاب است. مسلّماً اين تحريفات، تنها در سند روايات رخ نداده است، بلکه متن روايات نيز از آسيب تحريف در امان نمانده است. به هر حال، در ادامه تنها به گوشه ای از اين تحريفات اشاره می نماييم، و البته کشته آن قدر زياد است که کفن نتوان کرد. أ. «محمّد بن أبی نصر » . (نک طبّ الأئمة، حديث: 12.) که صواب آن چنين است: « احمد بن محمّد بن أبی نصر». ب. «عمرو بن يزيد الصيقل » . (نک طبّ الأئمة، حديث: 12.) که صواب آن چنين است: « عمر بن يزيد الصيقل». ج. «محمّد بن مسلم » . (نک طبّ الأئمة، حديث: 23.) که صواب آن چنين است: «محمّد بن أسلم». د. «محمّد بن سلمان » . (نک طبّ الأئمة، حديث: 26.) که صواب آن چنين است: «محمّد بن سليمان». هـ. «عن أبی حمزة » . (نک طبّ الأئمة، حديث: 30.) که صواب آن چنين است: «عن ابن أبی حمزة». و. «عمر بن شمر » . (نک طبّ الأئمة، حديث: 48) که صواب آن چنين است: «عمرو بن شمر». ز. «محمّد بن إسماعيل عن أبی زينب » . (نک طبّ الأئمة، حديث: 50.) که صواب آن چنين است: «محمّد بن إسماعيل بن أبی زينب». ح. «أبو عمرو بن شمر » . (نک طبّ الأئمة، حديث: 59.) که صواب آن چنين است: «عمرو بن شمر». ط. «محمّد بن محبوب » . (نک طبّ الأئمة، حديث: 61.) که صواب آن چنين است: «الحسن بن محبوب». ی. «زکريّا بن آدم المقرئ » (نک طبّ الأئمة، حديث: 67) که صواب آن چنين است: «زکريّا بن آدم القمی». همه آنچه گفته شد سبب می شود در برخورد با روايات اين کتاب ـ خصوصاً در نقل رواياتی که تنها در اين کتاب آمده است ـ جانب احتياط را بيشتر رعايت نماييم. در مورد کتاب طب الائمه پسران بسطام به تفصیل در کتاب «پژوهشی پیرامون کتاب طب الائمه پسران بسطام» بحث کرده ام.

#یادداشت #محمدباقر_ملکیان نکاتی در مورد مکاتبه به روایت زیر که در تهذیب الاحکام آمده است بنگرید: محمد بن عيسى قال: كتب إليه أبو عمرو : اخبرني يا مولاي انه ربما أشكل علينا هلال شهر رمضان فلا نراه ونرى السماء ليست فيها علة فيفطر الناس ونفطر معهم، ويقول قوم من الحساب قبلنا انه يرى في تلك الليلة بعينها بمصر وإفريقية والأندلس فهل يجوز يا مولاي ما قال الحساب في هذا الباب حتى يختلف الفرض على أهل الأمصار فيكون صومهم خلاف صومنا وفطرهم خلاف فطرنا؟ فوقع عليه السلام: لا تصومن الشك أفطر لرؤيته وصم لرؤيته. اکنون این سؤال مطرح است که منظور از "ابو عمرو" یا "ابو عمر" کیست؟ در جواب باید گفت: ظاهرا این شخص مجهول است اما چرا در چند کتاب فقهی از این روایت به «صحیحه» تعبیر شده است؟ در پاسخ به این اشکال باید گفت: این که علی رغم جهالت أبو عمر یا ابو عمرو از این روایت به صحیحه تعبیر شده است نکته اش این است که ابو عمرو راوی حدیث نیست تا جهالت او مشکل ساز باشد، بلکه مسأله مانند این است که شخص ناشناسی استفتایی مثلا از آیت الله سیستانی می پرسد و شما آن صورت استفتاء و جواب استفتاء را دیده اید و نقل می کنید، حالا این که استفتاء کننده کیست مهم نیست. از این رو اگر به روایات علی بن مهزیار نگاه کنید از این نوع سندها زیاد می بینید (یعنی استفتایی که استفتاء کننده مجهول است) اما فقهاء از آن تعبیر به صحیحه کرده اند. در این موارد بود و نبود استفتاء کننده فرقی نمی کند، مثلا در همین روایتی که در ابتدای بحث ذکر کردیم اگر این گونه هم بود، باز فرقی نمی کرد: «محمد بن عیسی قال کُتِبَ الیه و سُئِلَ عنه یا مولای ....» به عبارت دیگر فقها فرض می گیرند که محمد بن عیسی استفتا را دیده است از این رو علی رغم جهالت أبو عمر از این روایت به صحیحه تعبیر می کنند. حالا این سؤال مطرح است که آیا این فرض معقول است؟ در جواب باید گفت: معمولا در مورد علی بن مهزیار و به طور کلی وکلای ائمه معصومین علیهم السلام این فرض معقول است، چرا که بیشتر استفتائات از مجرای همین وکلا رد و بدل می شده است. اما در مورد محمد بن عیسی که وکیل نبوده باید دنبال نشانه و شاهدی بود که نشان دهد او به مکاتبات زیادی دسترسی داشته است، در این صورت شاید بتوان گفت او در این جهت همانند علی بن مهزیار است. البته گاه در متن استفتاء تعابیری می آید که نشان می‌دهد مثلا محمد بن عیسی استفتاء را دیده است مثل: «فوقع بخطه». نکته آخر اینکه به طور کلی نسبت به مکاتبات (حتی صحیح السند هایش) چندان خوشبین نباید بود، چرا که احتمال تقیه در آنها بیشتر از بقیه روایات است، و گویا از همین جهت است که مرحوم محقق حلی در جایی روایتی را صرفا به خاطر مکاتبه بودن ضعیف شمرده است.

#یادداشت #محمد_باقر_ملکیان امام صادق عليه السلام و کتابهای ساختگی در مصادری که پيرامون تاريخ حديث نگاشته شده، نگاشته های حديثی ای به ائمه (عليهم السلام) نسبت داده شده است. در اين ميان برخی در حد يک رساله کوچک هستند مثل رساله ای که در کافي به امام صادق عليه السلام نسبت داده شده است. (کافی، ج8، ص397)؛ و برخی ديگر در حد واندازه يک کتاب اند، مثل تفسير منسوب به امام حسن عسکری (عليه السلام). اما در اين ميان امام صادق عليه السلام چهره ای متمايز دارند و کتاب های متعددی به ايشان نسبت داده شده که ـ بر اساس معيارهای ارزش يابی شکی در ساختگی بودن آنها نيست. در اين ميان تنها به سه کتاب اشاره می کنم: 1. #مصباح_الشريعة 2. کتابی در تعبير خواب با نام کتاب #التقسيم که #خليل_بن_شاهين ظاهری در کتاب الإشارات في علم العبارات از آن بسيار بهره برده وآن را يکی از کتب معتبر در علم تعبير خواب می داند. (الإشارات في علم العبارات، ج1، ص8) و نزديک به سيصد بار از آن در تعبير رؤيا ها مطالبی نقل می نمايد. 3. تفسير قرآن، که سلمی در حقائق التفسير آن را نقل می کند. در مورد #مصباح_الشريعة مطالب زيادی نوشته شده است، اما نگارنده تا کنون در مورد دو کتاب ديگر به مقاله مفيد و جامعی بر نخورده است. (در مورد تفسير در دانشنامه جهان اسلام در مدخلی به همين نام مطالبی آمده است. در تذکرة الألياء، ص10ـ16 هم مطالبی از آن آمده) نکته جالب توجه اين که هر سه کتاب دارای مضامين صوفيانه و تأويل گرايانه است. به هر حال سؤالی که هنوز برای آن پاسخی نيافته ام علت انتساب اين کتاب ها به امام صادق عليه السلام است. آنچه ـ و البته تنها به صورت احتمال به نظرم می رسد جايگاه امام صادق (عليه السلام) نزد #صوفيان باعث انتساب اين کتاب ها به ايشان است. از اين رو شايد بعيد نباشد صادقی که مؤلف اين کتاب ها است اصلا يک شخص حقيقی نباشد بلکه يک شخصيت نمادين است و حتی ممکن است اصلا مؤلف اين کتاب ها چند نفر باشند، مثل آنچه در مورد مجموعه #رسائل_اخوان_الصفاء اتفاق افتاده است. درباره صوفیه و نقش آنها در جعل حدیث پس از این هم خواهم نوشت، ان شاءالله.

#یادداشت #محمد_باقر_ملکیان لزوم توجه به تعابیر و الفاظ کشی به سند صحیح از قول یونس بن عبد الرحمن آورده است که«حریز لم یسمع عن ابی عبدالله علیه السلام الا حدیثین». ظاهرا نجاشی هم این سخن یونس بن عبد الرحمن را پذیرفته است چرا که سخن او را بدون هیچ گونه حاشیه ای و به صراحت از قول او نقل کرده است. توجه کنید تعبیر «عدم سماع» است نه «عدم روایت»، بنابراین نقض این سخن به این که #حریز چند صد روایت از امام صادق علیه السلام نقل کرده است (چنان که مرحوم آقای خویی این گونه نقض کرده اند) از اساس درست نیست. درباره این موضوع به تفصیل در مقاله ای (که در ادامه فایل متن آن را قرار داده ام) بحث کرده ام.

#یادداشت #محمد_باقر_ملکیان نکته هايي در منهج حديثي شيخ صدوق (1) احاديث تکراری در آثار شيخ صدوق نگارنده از چند سال پيش عمده اوقاتم را به مطالعه آثار حديثي ورجالي اختصاص داده ام. در اين کنکاش ها وجستجو گاه به نکاتي دست يافته ام که سعي می کنم آنها را به صورت يادداشت کوته منتشر نمايم. از جمله نکاتی که با دقت در اسانيد صدوق برايم روشن شد تکرار غير معمولی احاديث در آثار اين محدّث بزرگ است. با نگاه به آثار صدوق وکنکاش در احاديث کتب او می بينيم مرحوم صدوق در بسياری از مواقع يک حديث را در چند کتاب آورده است. به عبارتي روشن تر به نظر می رسد شيوه صدوق در تأليفات خويش پردازشی نو از محتوای تکراری است. در اين يادداشت ـ که در حقيقت گزيده مقاله ای سازمان نيافته است ـ تنها به احاديث تکراری در کتاب عيون أخبار الرضا (عليه السلام) می پردازم تا روشن شود چه تعداد از احاديث اين کتاب در ديگر آثار صدوق هم آمده است. بديهی است حکم قطعی، تنها با بررسی تمام آثار صدوق امکان پذير است؛ البته با تتبعی ناقص شبيه به اين نتائج در مورد کتاب امالی هم به دست آمد. اميدوارم اين نگاشته مختصر، زمينه ساز قدم های ديگر در اين موضوع باشد؛ بمنّه وکرمه. نتيجه گيری وتحليل کتاب عيون اخبار الرضا (عليه السلام) دربردارنده 967 حديث (در 69 باب) است که از اين تعداد 416 حديث تکرای است، يعنی 43 درصد احاديث کتاب تکراری است. (أبواب: 2ـ4، 9، 27، 35، 36، 39، 41، 42، 45ـ57، 59ـ62، 64، 69 دارای هيچ حديث تکراری نيست.) از مجموع احاديث تکراری 380 حديث مربوط به 40 باب اول کتب است که اين ابواب دارای 804 حديث است، يعنی 47 درصد احاديث اين چهل باب تکراری است. شايد بتوان گفت: از بين رفتن بسياری از آثار صدوق ـ از جمله کتاب دراز دامن او يعني کتاب مدينة العلم ـ به خاطر همين تکرای بودن بسياری از احاديث کتب اوست. يعنی علمای اماميه ـ با توجه به اين که در بسياری از آثار صدوق روايات جديد ومتفرّدی نديده اند ـ چندان توجهی (از طريق اجازه، قرائت، سماع، کتابت) به آنها نکرده اند، که بالطبع اين امر در مرور زمان باعث از بين رفتن اين کتب وآثار گرديده است.